NAVOIY LIRIKASI. “ХAZOYIN UL-MAONIY” KULLIYOТI.
UNING ТUZILISHI, JANR ХUSUSIYAТLARI
Alisher Navoiyning lirik merosi. O’zbek she’riyati tarixida Navoiy lirik
merosining o’ziga xos o’rni bor. Shoirning lirik merosi ungacha bo’lgan o’zbek
she’riyatining davomi bo’lishi bilan birga fors-tojik she’riyatining an’analarini
ham o’zida mujassamlashtirgan.
Navoiy lirikasi janrlar xilma-xilligi va badiiy mukammalligi, poetik
mazmunning keng va chuqurligi, badiiy imkoniyatlarning rang-barangligi bilan
turkiy she’riyatning eng yorqin namunalaridandir. Zero, Navoiy lirik she’rlari shoir
hayotligidayoq keng shuhrat qozonishi bejiz emas edi.
Alisher Navoiy bolalik yillaridanoq she’rlar yoza boshlagan va umrining
oxirigacha lirika sohasida ijod qilgan. U 10-11 yoshlarida Mavlono Lutfiydek so’z
san’atkorining nazariga tushib, uning yuksak tahsiniga sazovor bo’lgan. 12-13
yoshlarida esa o’zining dastlabki g’azalini yozgan. Bungacha ham u she’riy
baytlar bitib, mahoratini takomillashtirib borgani manbalarda qayd qilib o’tilgan.
Alisher Navoiy 23-24 yoshlarida shoir sifatida tanilib, uning she’rlari
Movarounnahr va Хurosonda shuhrat qozonadi. Bu shoirga g’oyatda katta
mas’uliyatni yuklab, u tinimsiz o’z ustida ijodiy ishlab, she’riy salohiyatini
takomillashtirib boradi. Ijodiy izlanishlar o’z samarasini bera boshlaydi.
Navoiyning sakkizta devoni mavjud bo’lib, uning yettitasi shoirning o’zi
tomonidan tuzilgan rasmiy devonlardir. Bu devonlar devon tuzish an’anasining
yuksak namunalaridir. Dastlabki devoni shoirning muhlislari tomonidan tuzilgan
(1465-1466). Devonga maxsus nom berilmaganligi sababli keyinchalik bu borada
tadqiqotlar olib borgan adabiyotshunos Hamid Sulaymon uni shartli ravishda “Ilk
41
devon” deb nomlaydi. Hamid Sulaymon 1968 yilda devonning faksimal nusxasini
birinchi marta nashrga tayyorlagan va chop ettirgan.
391ta g’azal, 41ta ruboiy, 1ta muhammas va 1ta mustazod jami 434 ta
she’rdan tashkil topgan bu devon Alisher Navoiyning ilk ijodiga mansub turkiy
she’rlarining asosiy qismini (ya’ni devon tuzuvchiga ma’lum bo’lgan qismini)
qamrab olgan bo’lib, ulug’ adib ijodiy yo’lining dastlabki bosqichini o’rganishda
asosiy manba hisoblanadi.
«Badoye’ ul-bidoya» (“Badiiylik ibtidosi”) (1470-1476) Alisher Navoiyning
o’zi tomonidan tuzilgan birinchi rasmiy devoni bo’lib, shoir uni Husayn
Boyqaroning taklifi bilan tuzadi. «Badoye’ ul-bidoya» ХU asr adabiy muhitida
katta hodisa bo’ldi. Devonda debocha ham mavjud bo’lib, unda shoir devonining
tartib berilish sabablari va, o’ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot beradi.
Bu devon bir qancha xususiyatlariga ko’ra shoirning o’zigacha yaratilgan va
zamondoshlari devonlaridan farq qilar edi. Navoiy ushbu devonda dastlab
g’azallarni, keyin esa boshqa janrdagi she’rlarni radif yoki qofiyadagi oxirgi
xarfiga qarab qat’iy izchillikda joylashtiradi. Shuningdek, shoir she’rlarning
mavzui, g’oyaviy yo’nalishiga ham ahamiyat beradi. Shoir har bir harfda kelgan
g’azallarning dastlabkilari Alloh hamdi va Muhammad alayhis-salom na’tiga
bag’ishlanishi, shundan so’nggina boshqa mavzulardagi she’rlar joylashtirilishiga
urg’u beradi.
“Badoye’ ul-bidoya” dan jami o’n bir janrga doir 842 ta she’r o’rin olgan.
Shundan g’azal 585 ta, mustazod 3 ta, muxammas 5 ta, musaddas 2 ta, tarje’band 3
ta, qit’a 46 ta, ruboiy 85 ta, lug’z 10 ta, muammo 52 ta, tuyuq 10 ta, fard 53 ta.
Unga “Ilk devon” dagi ayrim she’rlar ham kirilgan. Keyinchalik bular “Хazoyin
ul-maoniy” tarkibidan o’rin olgan.
Umuman, «Badoye’ ul-bidoya»dagi she’rlar o’z hajmi, janrlarining boyligi,
mavzu yo’nalishiining chuqur va xilma-xilligi, badiiyatining betakrorligi bilan
shoir ijodining yuksak kamolot bosqichiga ko’tarilganligidan dalolat beradi
Alisher Navoiyning o’zi tomonidan tuzilgan ikkinchi devon «Navodir un-
nihoya» (“Behad nodirliklar”) (1476-1483) deb ataladi. Devonning Abdujamil
42
kotib va Sulton Ali Mashhadiy tomonidan ko’chirilgan nusxasi bizgacha yetib
kelgan.
“Navodir un-nihoya” da 862 ta she’r mavjud bo’lib, bular “Badoye’ ul-
bidoya” tartib berilgandan keyin yozilgan. Keyinchalik bu she’rlar ham “Хazoyin
ul-maoniy” devoniga kiritilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |