A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.3.6.  «Tarixi  Muqimxoniy»
“Tarixi  M uqim xoniy”  nomli  tarixiy  asar  muallifi  XVII  asrda  o'tgan 
yirik olim  M uham m ad Yusuf Munshiydir. Asarida keltirilgan m a’lumotlaiga 
qaraganda,  asli balxlik bo'lgan va  Subxonqulixon  (1651-1680-yillari  Balx,
1680—1702-yillari  Buxoro  xoni)  ham da  M uham m ad  M uqim xon  (1697— 
1707-yillari  Balx  xoni)  saroyida  munshiy  bo'lib  xizmat  qilgan.
M uham m ad Y usuf M unshiy  M uham m ad  M uqim xonga 
b ag'ishlangan
1  Rais  -   X V II-X IX   asrlarda  m usulm onlar  to m o n id an   shariat  ko‘rsatm alarining  qanday 
bajarilishini  nazorat  qilib turuvchi  m ansabdor.  X -X V 1  asrlarda  m uhtasib d e b  atalgan.
234

---

“Tarixi  M uqim xoniy” nom li  asarini  yozgan.  M azkur  asar  1697—1704- 
yillar  orasida  yozilgan  b o lib ,  Balx  va  qism an  Buxoro  xonligining  X V I1 
asrdagi  ijtim oiy-siyosiy tarixini bayon etadi.  M uham m ad Y usuf M unshiy 
ag a r  “ja h o n   h o d is a la r in in g   k u c h li  s h a m o li  u n in g   (M u h a m m a d  
M uqim xonning) hayot o ‘tini o'ch irm asa, yo'qsizlik dengizining to'lqinlari 
o ‘ynoqi  otini  o ‘z  girdobiga  to rtib   ketm asa” ,  ushbu  asarining  ikkinchi 
q is m in i  h a m   y o z ish   n iy a tid a   e k a n lig in i  a y ta d i.  L e k in ,  “ T a rix i 
M uqim xoniy” ning  ikkinchi  kitobi  yozilm ay qolgan.  F ikrim izcha,  bunga 
qandaydir  kutilm agan  hodisa,  balki  m uallifning  biron  falokatga  uchrab 
qolganligi  sabab  boMgan.
“Tarixi  M uqim xoniy”  m uqaddim a  va  uch  bobdan  iborat.
M u q a d d im a d a   tu rk iy   x a lq la rn in g   afso n av iy   o n a s i  A la n   q u v a , 
C h in g iz x o n n in g   o t a - b o b o l a r i ,   m o ‘g ‘ul  q o 's h i n l a r i   t o m o n i d a n  
M ovarounnahr,  Balx  va  B adaxshonning  bosib  olinishi  tarixi  qisqacha 
bayon  etilgan.
A sarning  b irinchi  bobi  S h ay b o n iy lar  davrida  M o v a ro u n n a h m in g  
um um iy  ahvolidan  hikoya  qiladi.
“Tarixi  M u q im x o n iy ” ning  yangi  va  m uhim   qism i  u n in g   I I —HI 
boblaridir.  Ikkinchi  bobda  Balx  va  qism an  Buxoro  xonligining  XVII 
asrdagi  ijtimoiy-siyosiy ahvoli, shuningdek,  Buxoro va  Balx xonliklarining 
Hindiston,  Eron, Turkiya va  K oshg'ar bilan boMgan siyosiy muno&abatlari, 
uchinchi  bobda  esa  1702—1704-yillar  voqealari,  xususan  Buxoro  bilan 
Balx  o'rtasid a  boshlangan  qurolli  kurash  o ‘rin  olgan.
Asarda  xonlar  va  katta  yer  egalari  to 'g 'risid a,  m ehn atk ashlar  og‘ir 
ahvoli  to ‘g ‘risida  ayrim   qim m atli  m a ’lu m o tlar  uchraydi.
“Tarixi  M uqim xoniy”  asarining  qo 'ly o zm a  nusxalari  ko‘p  va  S ankt- 
P e te r b u r g ,  T o s h k e n t ,   s h u n i n g d e k ,   x o r ijiy   m a m l a k a t l a r n i n g  
kutubxonalarida  saqlanm oqda.  Asar  toMa  o'zbekchaga  18 6 1-yili  taijim a 
qilingan,  undan  ayrim   parch alar  fransuz  va  rus  tillarida  e ’lon  qilingan. 
1956-yili  to ‘liq  ruscha  taijim asi  A .A .Sem enov  tom o n id an   c h o p   etilgan.