A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .8 .  «Ravzat  us-safo»
“ Ravzat  us-safo”  ( “ S o fja n n a t  b o g 'i” )  yoki  “ Ravzat  us-safo  fi  siyrat 
al-an b iy o   v a -l-m u lu k   v a-l-x u la fo ”  ( “ P ay g 'am b arlar,  p o d sh o h lar  va 
xalifalam ingtaijim ai  holi  haqidagi so fjan n a t  b o g 'i” )  nom i bilan  m ashhur 
bo'lgan  asar um um iy tarixga oiddir.  U ning  muallifi  M ir M uham m ad  ibn 
Sayyid  Burxoniddin  Xovandshoh  ibn  K am oluddin  M ahm ud  al-Balxiy 
bo'lib,  asosan  M irxond  (1433—1497)  nom i  bilan  m ashhur.
Muarrixning  ota-bobolari  asli  Buxorodandir.  Mirxondning  otasi  sayyid 
Burxoniddin  Xovandshoh  ham  o'qimishli  va  keng  m a’lumotli  kishi  bo'lib, 
Temuriylar hukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va o'sha yerda vafot etgan.
M irxond  Balxda  tu g 'ilg an ,  lekin  um rining  k o 'p   qism ini  H irotda 
o'tkazgan.  U ning  nabirasi  X ondam im ing  guvohlik  berishicha,  M irxond 
Alisher  Navoiy  bilan  uchrashguncha  turli  ilm lar  bilan  shug'ullangan, 
am m o  birontasida  m u ta’yin  em as  edi.  Tarixchi  Alisher  Navoiy  bilan 
uchrashgach,  shoir o 'zining  “ Ixlosiya”  xonaqohidan  unga  alohida  xona 
ajratib,  shaxsiy  kutubxonasidagi  kitoblardan  foydalanishga  ijozat  berib, 
olim ni  um um iy  tarixga  oid  katta  asar yozishga  undagan,  uni  bu  sohada 
doim o m oddiy qo'llab turgan.  A m m o,  M irxond ulkan asarini 
m ukam m al 
tugata  olm ay,  ya’ni  yettinchi jildi  va jug'rofiy  ilova  m ateriallari  yig'ilgnn 
m usaw ada holida qolganida vafot etadi.  Uning asarini  nabirasi G'iyosiddin 
X ondam ir  yakuniga  yetkazadi.
“ Ravzat  us-safo”  asarini  yaratishda  M irxond  qirqta  muallif,  ya’ni 
arab tilida  ijod  qilgan  o 'n   sakkizta va  fors tilida  ijod  qilgan  yigirma  ikkita 
olim  ijodiga murojaat qilgan.  Shak-shubhasiz, bu 
a s a r  z a m o n a v i y  
tadqiqot 
darajasida  yaratilgan  tarixiy  yodgorlikdir.
Kitob  m uqaddim a,  xotim a  va  yetti jilddan  iborat:
204

---

D unyoning  “ yaratilish id an ”  to   S oso niy  Y azdijard  111  (632—651) 
davrigacha;
M u h a m m a d   payg‘a m b a r  va  xalifai 
R oshidin 
davri;
12  im om   tarixi;  Um aviy  va  Abbosiy  xalifalari;
A bbosiylar  bilan  z a m o n d o sh   su lo la la r;
C h in g izx o n   va  u n in g   avlodi;
A m ir T em ur va  uning  avlodi  to   S ulton  Abu  Said  vafotigacha  (1469);
C ulton  Husayn  va  uning  avlodi  tarixi  (1523-yilgacha)  bayon  etilgan. 
So‘nggi  7-jildi  m usaw adaligicha  qolib  ketgan  va  uni  X ondam ir to'ld irib , 
oqqa  ko'chirgan.
“ Ravzat  us-safo”  asarining  1—6-jildlari  kom pilyatsiya  -   boshqalar 
asaridagi  m a’lum otlar  asosida  yozilgan  b o ‘lsa-da,  ko ‘plab  m anbalardan 
foydalanish asosida yaratiigani uchun bu qism i ham  katta ilmiy ahamiyatga 
ega.  6-jildning  b ir  qismi  va  7-jild  yangi  m a ’lum o tlar  va  m uallif  o 'z i 
ko‘rgan,  bilgan  va shohidi  bo'lgan  voqealar bayonidan  bo'lganligi  u chun 
juda  katta  aham iyatga  ega.
“ Ravzat  us-safo”  asarini  eng  m ash h u r va  m anzur um um iy tarixga oid 
fors  tilidagi  kitoblardan  biri  d eb  b ah o lash   m u m k in ,  chunki  birgina 
T oshkentdagi  O 'z b ek isto n   FA  Abu  R ayhon  B eruniy  nom li  in stitu t 
xazinasida  uning  yuzdan  ziyod  m o 'ta b a r  qo'lyozm alari  mavjud.  Ushbu 
ulkan asam ing o'zbek tiliga taijim asi  X orazm da bir necha yillardavom ida 
yetuk  tarjim o n ,  sh o ir  va  ta rix c h ila r  M unis  va  O gahiy  ishtiroki  va 
rahbarligida  am alga  oshirilgan.
Kitob  m atni  1845— 1848-yillari  B om bey,  1853—1857,  1960-yillari 
Tehran,  1874— 1883— 1891 -yillari  Lakhnav shaharlarida chop etilgani ham  
asaming  shuhrati  va  aham iyatidan  dalolatdir.
Asardan  ayrim  parchalar ingliz,  fransuz,  nem is va  rus tillariga taijim a 
qilinib, chop etilgan.  Bu kitob to'g'risida  1999-yilda sharqshunos M ahm ud 
Hasaniy  risola  e ’lon  qilgan.*