Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси тошкент ислом университети “фикх, иктисод ва таббиий фанлар” факультети

2. Инновацион давр босқичлари бўйича ИТТКИга
харажатларнинг тузилиши
Ҳозирги замон амалиётида ИТТКИ га харажатлар, қоидага кўра, 
сотиш ҳажмининг 3 дан 5 %гача қисмини ташкил этади. Инновацион 
бизнеснинг ўртача статистик фирмаси томонидан ИТТКИ доирасида амалга 
ошириладиган иш босқичлари бўйича харажатларнинг тақсимланиши 1-
жадвалда берилган.
1-жадвал 
Инновацион давр босқичлари бўйича ИТТКИга харажатларнинг 
тузилиши 
№ 
Босқичлар 
Якунга 
нисбатан % даги 
харажатлар
11. Муаммо бўйича илмий бошланиш тадқиқоти,
фундаментал 
тадқиқотларнинг 
мавжуд 
маълумотлари таҳлили
3,0 
22.
Инновация ғояларини ўрганиш
1,1 
33. 
Лаборатория экспериментал тадқиқотлари
13,1 
44. 
Янгиликларнинг 
лойиҳа-конструкторлик 

---

181 
ишлаб чиқилиши
16,7 
55. 
Янгилик киритиш тажрибаси намунасининг 
ҳужжатли ва ташкилий-технологик таъминланиши
ИТТКИ босқичлари бўйича ўртача статистик харажатлар таҳлилидан 
келиб чиқишга, янги намунани ишлаб чиқишни ҳужжатли ва ташкилий-
технологик таъминлаш энг катта улушни ташкил қилади. Бу техник-
технологик 
янгиликларнинг 
ўсиб 
борувчи 
таъсири 
ва 
замонавий 
фирмаларнинг шахсий илмий бошланиш ва ИТТКИнинг ривожланган 
тармоғига эга бўлишга интилишлари ҳақидаги фикрни юзага келтиради. 
Корхонанинг ушбу участкасидаги етарлича бўлмаган фаоллиги 
хориждаги йирик саноат компаниялари раҳбарлиги таъминламаганлигидан 
келиб чиқади. Масалан, 1999 йилда 500 йирик ТМК раҳбарларидан фақат 3,4 
% фирмалари етарлича шахсий илмий-техник бошланмаган эгалигини 
таъкидлаган, 32,8 % унинг етарлича эмаслиги, 34,8 % эса шахсий илмий 
тадқиқотлар ва янги технологияларни ишлаб чиқишга эга эмасликларини 
айтганлар. 
Юқорида кўрсатиб ўтилган компаниялар ярмининг инновацион 
фаолияти такомиллаштирилган инновациялар, янги товарлар ва хизматларни 
ишлаб чиқаришга асосланган. Сўралган компанияларнинг бундан кейинги 
режаларига келсак, 24,6 % шахсий илмий-техник ва фундаментал 
тадқиқотларни ривожлантиришга зарурат кўрилган.
Кейинги 
ўн 
йил 
ичидаги 
хориждаги 
йирик 
корпорациялар 
ривожланишининг 
ўзига 
хослиги 
шундан 
иборатки, 
ўтказилаётган 
ИТТКИнинг ҳажми ва амалий аҳамияти бўйича улар нафақат кичик 
бизнесдан, балки ОЎЮ ва академик фандан ҳам ўзиб кетган. Йирик 

---

182 
фирмалар патент ва ноу-хауларни сотиш бўйича шубҳасиз устуворликка эга, 
бу қуйидаги маълумотлар билан тасдиқланади: патентларнинг япон бозорида 
хорижий сотувчилар савдоларининг 40%га яқинига тегишли равишда йирик 
фирмалар 39,9 %, академик ва ОЎЮ секторлари - 11 %, кичик ва ўрта бизнес 
– деярли 10 % га эга.
Саноат фирмаларининг инновацион йўналтирилганлиги ана шунда яққол 
кўринадики, ИТТКИга бозор ҳолатининг қисқа муддатли ўзгаришларига 
нисбатан камроқ боғлиқ бўлган узоқ муддатли истиқбол сифатида қаралади. 
Жаҳоннинг кўпгина саноат компаниялари ИТТКИга савдоларнинг 4дан 
7%гача суммали ҳажмларини сарфлайди.
ИТТКИдаги тадқиқотлар ва ишлаб чиқаришларда давлатнинг иштироки 
амалда пасайган мамлакатларда инновацион фаолиятнинг ривожланиши 
миллий иқтисодиёт ривожланишининг номуқобил варианти бўлиб кўринади. 
Мамлакатимиздаги вазият академик секторнинг оғир ҳолати ва ОЎЮ 
фанининг етарлича бўлмаган натижавийлиги билан янада мураккаблашади.
Мамлакат бозорида лойиҳавий молиялаштиришни ҳақиқатда йўқлиги, 
ақлий мулк бозорининг қониқарсиз ҳолати, технологиялар трансфертининг 
йўлга қўйилган амалиёти йўқлиги, ҳамда янги технологияларнинг импортига 
чекловлар йирик компанияларда ИТТКИни ривожлантириш вазифасини 
илгари суради. Япония ва АҚШ фирмалари учун ИТТКИ турларининг 
нисбий аҳамияти қуйидаги маълумотлар билан ифодаланади (2-жадвал).
2-жадвал