Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

XITOY VA LOTIN AMERIKASIMAMLAKATLARIDA 

TA’LIM TIZIMLARI

Xitoy  taiim   tizimining  tarixi  juda  uzoqdir,  uning  ildizi  qadimiy 

davrlarga borib taqaladi.  Xitoyda dastlabki  maktablar eramizdan  ancha 

ilgari vujudga kelgan.  Qadimgi Xitoy faylasufx va pedagogi (eramizdan 

oidingi  V-IV  asrlarda  yashagan)  Kun  Szi  (Konfusiy)  qator  ilg‘or 

pedagogik g‘oyalami olg‘a surgan va xususiy o‘qitishga asos solgan.

XXR 

tashkil 

topguncha 

boshiang‘ich 

maktab 

1946-yilda 

rivojlanishning eng yuqori darajasiga yetgan. 0 ‘sha paytda Xitoyda 290 

mingdan  ortiq  maktablar  mavjud  boiib,  ularda  23  million  nafardan 

ziyod  o‘quvchilar  taiim   olgan.  1946-yilda  boshlang‘ich  taiimga 

bolalaming taxminan 20  foizi jalb qilingan.  Shu bilan birga katta yoshli 

aholining 90 foizidan ko‘prog‘i savodsiz edi.

1949-yilda  xalq  inqilobi  g‘alaba  qozonganidan  keyin  Xitoyda 

savodsizlikni  tugatish  va  maktab  taiimini  keng  tus  oldirish  bo‘yicha 

juda  katta  miqyosdagi  ishlar  amalga  oshirildi.  «Xalq  taiimini  isloh 

qilish  to‘g‘risida»gi  (1951-yilgi)  qarorda  bolalar  va  o‘smirlar  uchun 

ham,  kattalar uchun ham boshlangich hamda o‘rta maktablaming keng 

tarmogini  yaratish  ko‘zda  tutilgan  edi.  Islohotga  muvofiq  o‘qish 

muddati boshlangich maktabda 5 yil va o‘rta maktabda 6 (3-3) yil qilib 

belgilandi. Lekin keyinchalik boshlangich maktab ham 6 yillik boidi.

XXR  tashkil  topgan  dastlabki  yillarda  mamlakatdagi  maktablar 

tizimi  ijtimoiy  iqtisodiy  rivojlanish  rejalariga  muvofiq  jiddiy 

takomillashtirildi.  Ammo  1958-yilda  Mao  Sze  -   dun  va  uning  gurahi 

«katta  sakrash»  y o ii  bilan  barcha  sohalardagi,  shu  jumladan,  taiim  

borasidagi  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  sur’atini  sun’iy  ravishda 

tezlashtirishga  qaror  qildi.  Shundan  so‘ng  moddiy  sharoitlar  hisobga 

olinmay,  taiimning  sur’atlarini  jadallashtirish  boshlandi,  bu  harakat 

taiim   va  tarbiyaning  sifatiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatdi.  Yangi  tashkil 

qilingan minglarcha boshlangich maktablar tegishli binolarga, darsliklar 

va  o‘quv qoilanmalariga, zarur asbob-anjomlar va yaxshi tayyorlangan 

o‘qituvchilarga  ega  emasdi.  Maktab  taiimining  inqirozi  1966-yilda 

nihoyatda kuchaydi.

734

---

Mamlakatda  uzoq  vaqt  davom  etgan  1966  -   1976  yillardagi 

«madaniy  inqilob»  davrida  Xitoy  xalqining  aqliy  imkoniyatlarini  ham 

zaiflashtirdiv  Shunga  ko‘ra  mamlakat  rahbariyati  ta’lim  tizimini  qayta 

tiklash va yanada takomillashtirish tadbirlarini qoilashga kirishdi.

XKP  MKning  1985-yil  27-mayda  qabul  qilingan  «Ta ’lim  tizimini 

isloh  qilish  to‘g ‘risida» gi  qarori  hozirgi  bosqichda  taiimini 

rivojlantirishning  muhim  omili  boidi.  Unda  taiim   tizimimng  barcha 

bo‘ginlarini  qayta  qurish  va  takomillashtirish  tadbirlari  belgilandi. 

1986-yil  12-aprelda  Umumxitoy  xalq  vakillari  majlisining  sessiyasida 

Xitoy  Xalq  Respublikasining  «Majburiy  talim  ta ‘g ‘risida»gi  Qonuni 

qabul qilindiva bu Qonun 1986-yil  1-iyuldan kuchga kirdi.

Mana  shu  Qonunga  muvofiq  majburiy  taiimning  muddati 

boshlangich va toiiqsiz o4rta maktabda 9 yil, toiiq o6rta maktabda 3 yil 

qilib belgilandi.

Hozir Xitoyda  boshlangich maktablaming  ikki  turi  mavjud boiib, 

birinchi turidaqish muddati 5 yil va ikkinchi turida 6 yil. Boshlangich 

va o‘rta maktablardagi taiim  hamma tushunadiganputun xua tilida olib 

boriladiki, u xitoy tilining pekin shevasiga asoslangan.

Xitoydagi  balalaming  bir  qismi  boshlangich  maktabga  kirishdan 

oldin bolalar bochalarida tayyorlanadi.

Shunday  qilib,  Xitoyda  so‘nggi  20  yil  mobaynida  har  qaysi  oila 

bittadan bolaga ega boiishi siyosati yurgizilishi sababli o‘quvchilaming 

soni ancha kamaydi.

Boshlangich  maktab  quv  rejasiga  9  ta predmet:  axloqiy  tarbiya, 

ona  tili,  arifmetika,  «Jamiyat»  (tarix,  geografiya),  tabiatshunoslik, 

jismoniy  tarbiya,  ashula  va  musiqa,  badiiy  tarbiya,  mehnat  taiimi 

kiritilgan.  Mana  shu  asosiy  o6quv  predmetlaridan  tashqari,  haftada  6-8 

soat  faoliyatning  har  xil  turlariga:  mustaqil  tayyorlanishga,  (1-2  soat), 

sinf  majlislari 

oikazishga  (1  soat),  sport  o6yinlariga  (2-3  soat), 

qiziqishlar bo4yicha mashulotlarga (2 soat) ajratiladi.

Endi  Lotin Amerikasi  mamlakatlarida taiim  tizimiga to‘xtaladigan 

boisak,  u  1961-yilda  AQSH  taklif  etgan  iqtisodiy  yordam  dasturini, 

ya’ni  «Taraqqiyot  yoHidagi  ittifoqhy  dasturini  qabul  qilishga  majbur 

boidi.  Unda  xalq  taiimini  rivojlantirishning  o6n  yillik  rejasi  ham 

ifodalangan, 

umuman, 

mazkur  dasturda  maktablar  tarmogini 

kengaytirish,  o6quv  maskanlarini  bartaraf  etishning,  butun  jamiyatni 

zamonaviylashtirishning asosiy omili ekani qayd etilgan, ammo dasturda 

asosan  xorijiy  mustamlakachilar  va  mahalliy  zodagonlaming  maqsad 

hamda  manfaatlari  nazarda  tutilgan  boiib,  ulaming  niyati  awalo

735

---

xodimlami  yetishtirish  va  taraqqiyparvar  jamoatchilikning  diqqat 

e’tiborini dolzarb siyosiy muammolardan chalg‘itish edi.

60-70-yillarda  Lotin  Amerikasidagi  barcha  mamlakatlarda  maorif 

organlarining  faoliyati  keskin  kuchaydi.  Hukumat  maktab  va 

universitetlar ishiga,  ulami  moliyaviy ta’minlashga jiddiy  e’tibor berdi. 

Amerika  davlatlararo  organlari  va  BMT  tashkilotlarining,  awalo 

YuNESKOning harakatlari tufayli o‘qituvchilar tayyorlash, shuningdek, 

maktab xodimlariga yangicha o‘qitish usullarini o‘rgatish keng tus oldi. 

60-yillar oxiridan  ko‘pgina Lotin Amerikasi  mamlakatlarida  maktab va 

universitet  taiimi  tizimi  isloh  qilina  boshlandi.  Islohotning  asosiy 

g‘oyasi  o‘quv  maskanlarini  ma’rifiy  mazmundagi  yoki  mahalliy 

maqsadlami 

ko‘zlangan 

vazifalami 

bajarishga, 

fan-texnikani 

takomillashtirish  negizida  iqtisodiyotni  jadal  rivojlantirish  vazifalarini 

amalga oshirishga yo‘naltirishdan iborat edi.

Taiim  siyosatini  ana  shu  tariqa  o‘zlashtirishlarini  Shimoliy 

Amerika  o‘quv  markazlari  asosida  taiimni  zamonaviylashtirish  deb 

baholash  mumkin  edi.  Mazkur  o‘zlashtirishlar  pedagogik  jihatdan 

muayyan  amaliy  maqsadlami  ko‘zlashga  da’vat  etdi.  Yosh  avlodni 

o‘qitish  sohasidagi  mazkur  o‘zgarishlar  ko‘pchilikni  ishonchini 

oqlamadi  va  umidini  puchga  chiqardi.  Tub  ijtimoiy  iqtisodiy 

o‘zgarishlami amalga oshirmay, taiim  sohasida ham muvaffaqiyatlarga 

erishib boimasligi to‘g‘risidagi fikrlami isbotladi.

60-70-yillarda  taiim   sohasini  rejalashtirish  asta-sekin  yoiga 

qo‘yildi,  o‘quv  yurtlarini  mablag‘  bilan  ta’minlash  tartibga  solindi. 

Maktab ishlarini  markazlashtirish kuchaydi va bu hol o‘quv dasturlarini 

tuzish,  kadrlardan  foydalanish,  maktab  binolarini  qurish  kabi  ishlami 

muvofiqlashtirish imkonini berdi.

Mintaqadagi  (Barbasdan  boshqa)  hamma  mamlakatlarda  bolalami 

majburiy  ravishda  14  yoshgacha  (Peruda  16  yoshgacha)  o‘qitish joriy 

etildi.  Boshlangich  maktabdagi,  ayrim  mamlakatlarda,  hatto  o‘rta 

maktabdagi  o‘qish  ham  bepul  qilindi.  Lekin  bu  qoida  faqat  davlat 

sektoriga qarashli maktablarga taalluqli edi.

Lotin Amerikasi  mamlakatlarining ba’zilarida maktablaming azaliy 

tizimini  o‘zgartirish  bo‘yicha  ham  islohotlar  o‘tkazildi.  Boshlangich 

maktablami va o‘rta maktablaming dastlabki bosqichlarini birlashtirgan 

maktab taiimi  bazaviy  turkumi tuzildi.  Chunki  boshlangich maktabga 

asoslanib  kelgan  kasbkorlik  maktablarining  umumtaiimiy  saviyasini 

oshirish  zamr  edi.  Dastlab  1965-yilda  Chilida  8  yilga  moijallangan 

bazaviy  turkum  tashkil  topgan  boiib,  70-yillarda  Boliviya  va

736

---

Braziliyada  ham  8  yillik.  Peru,  Salvador  va  Venesuelada  9  yillik 

Argentinada  6  yillik,  Yamayka  va  Kolumbiyada  5  yillik  ana  shunday 

turkumlar  joriy  etildi.  Peru,  Panama  va  boshqa  qator  mamlakatlarda 

majburiy  taiim   faqat  boshlangich  maktablarga  emas,  balki  butun 

bazaviy turkumga ham tatbiq qilindi.

Lotin 

Amerikasi 

mamlakatlarining 

ayrimlaridagi 

o‘quv 

dasturlarining  tor  ixtisoslashuvi  va  muayyan  amaliy  yo‘nalishiga  ega 

boiishi  yoshlaming Hmumtaiimiy  tayyorgariigi  uchun  zararli  boiib, 

tayyorgarlik  darajasi  pasayishiga  olib  keldi.  Braziliya,  Kolumbiya, 

Venesueladagi  maktablar ixtisoslashtirilganining oqibati  ana shu  fikmi 

yaqqol  isbotlaydi.  Mazkur  islohot  aholini  ish  bilan  ta’minlashning, 

davlat  korxonalari  uchun  kadrlar  tayyorlashning  ba’zi  muhim  milliy 

muammosini  va  boshqa  ba’zi  masalalarini  hal  etish  imkonini  bergan 

boisada,  qator salbiy  natijalarga  olib  kelishi  ham  muqarrardir.  Chunki 

ushbu  ixtisoslashtirish  bir  tomonlama  xarakterga  ega  boiib,  maktab 

tizimining amerikachalashuviga, uning insonparvarligi buzilishiga sabab 

boiadi.  Mintaqadagi  mazkur  o‘zgartirishlardan  ko‘zlangan  asosiy 

maqsad 

ajnabiy  manopoliyalar  va  mahalliy  katta 

kompaniyalar 

korxonalarini yerlik mehnat  resurslari hisobidan  malakali  kadrlar bilan 

ta’minlash  edi.  Shunga  ko‘ra  taiimning  isloh  qilish  dasturining  bir 

tomonlama xarakteri tez orada yaqqol ayon boidi.

Shunga  qaramay,  mintaqada  taiimni  isloh  qilish,  shu  jumladan, 

o‘rta  maktablami  ixtisoslashtirish  milliy  iqtisodiyotni  kadrlar  bilan 

ta’minlashda maium darajada yordam berdi. Shuning uchun ham davlat 

boshlangich  maktablar bilan bir qatorda o‘rta va oliy  o‘quv yurtlarini 

ham  mablag‘  bilan  ta’minlashni  kuchaytirib  bordi.  Mintaqada  xususiy 

o‘quv 

yurtlari 

tarmog‘i 

ham 

kengaydi. 

Taiimning 

hamma 

bosqichlaridagi  o‘quvchilar  kontingenti,  ya’ni  soni  ancha  ortdi.  Lotin 

Amerikasi  mintaqasi  1975-yilda  bolalami  boshlangich  taiimga jalb 

etish  bo‘yicha  dunyoda  birinchi  o‘ringa  chiqdi  va  qolgan  hamma 

ko‘rsatkichlar  bo‘yicha rivojlanayotgan  mamlakatlardan ancha ilgarilab 

ketdi.