Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov



Download 20,47 Mb.
Pdf ko'rish
bet286/679
Sana31.12.2021
Hajmi20,47 Mb.
#271115
1   ...   282   283   284   285   286   287   288   289   ...   679
Bog'liq
umumiy pedagogika

Hoqoniy»

 

asari 


asosah  xitoy  va  mo6g"ul  an’analariga  asoslangan  bo6lib,  islom 

mamlakatlari uchun deyarli ahamiyatga ega emas va ilmiy jihatdan ham 

aytgulik emas edi. Movarounnahrda esa mo6g6ul istilosidan keyin birorta 

zij  yozilmagan  edi.  Ana  shu  sabablarga  ko6ra  Ulug6bek  eng  awalo 

yulduzlar  haqidagi  ilmni  yoiga  qyishga  intiladi.  Buning  uchun 

Ulug6bek  boshchilik  qilgan  astronomlaming  muvaffaqiyatli  ravishda 

olib  borgan  taiim   va  ilmiy  ishlari  ulami  aniqroq  asboblar  bilan 

ta’minlangan namunali rasadxona qurish kerak degan fikrga olib keldi.



346


Madrasa  bilan  rasadxona  orasida  mustahkam  aloqa  bor  edi. 

Rasadxonada  ishlab  turgan  ilmiy  xodimlaming  bir  qismi  madrasada 

mudarrislik  qilishgan.  Ular  orasida  G‘iyosiddin  Jamshid  Koshoniy  va 

Mirzo Ulubekning o6zi ham bo4lgan.

Ulug4bek  madrasa  toliblari  bilan  tez-tez  bahslashib,  imtihon  qilib 

turgan.  Bir  kuni  Ulug4bek  madrasa  toliblarini  riyozat  bilan  taqvimdan 

bir  imtihon  qilmoqchi  bo4libdi.  U  o4rtaga  mana  bu  savolni  tashlabdi: 

«Qani,  tolibi  ilm,  aytingchi,  hijriy  818-yil,  rajab  oyining  o4n  ikkinchi 

birlan o4n beshinchi o4rtasi, 918-yil rajab oyining o4n ikkinchi birlan o4n 

beshinchi orasi qaysi ayyomga to4g4ri keladur? Buning uchun juda ko4p 

raqamlami yodda tuta bilishi  zamr ekan.  Talabalardan  birortasi  ham bu 

masalani  yecholmabdi.  Shunda  Ulug4bek  buni  uyga  vazifa  qilib 

topshiribdi  va  ustozlarga  xos  husnu  odob  bilan  mehribonlik  ko4rsatib, 

o4rtaga  qo4yilgan  masalani  tushuntirgan  va  yechib  bergan.  So4ng  Abu 

Rayhon  Beruniyning  «Qonuni  Mas’udiy»  kitobini  ochib,  oltinchi 

maqolasining  yettinchi  bobidan  parcha  o4qib  bergan.  So4ng  kitobni 

yopib  talabalarga  bir  necha  savollar  bergan.  Javoblardan  qisman 

qoniqish  hosil  qilish  ustoz  tolibu  ilmlarga  bu  asami  chuqurroq  tahlil 

qilib  uning  mohiyatini  anglab  yetishni  uyga  yana  bir  bor  vazifa  qilib 

berishi, u qadar talabchan olim ekanligidan dalolat beradi.

Rasadxona  bilan  madrasa  ilm  ahllarining  birgalikdagi  faoliyati 

Ulug4bek ilmiy maktabida yulduz ilmi va riyoziyotni o4rta asrlar davrida 

eng yuqori pog4onaga ko4tardi.

Davlat  ishlari  bilan  bog4liq  bo4lgan  yurish-ko4chishlar,  rasadxona- 

dagi  kuzatishlar  va  madrasadagi  darslar,  ilmiy  ishlarga  umumiy 

rahbarlik qilish ham Ulug4bekning ko4p vaqtini olardi.

Ulug4bek ilmiy merosining eng asosiysi, ma’ lum va mashhuri uning 

«Ziji»  bo4lib,  bu  asar  «Ziji  Ulug‘bek»dir.  «Ziji jadidi  ko ‘ragoniy»  deb 

ham ataladi.  «Ziji»dm tashqari uning qalamiga mansub riyoziyot asari -  

«Bir  daraja  sinusini  aniqlash  haqida  risola»,  yulduzlarga  bag4ishlangan 

«Risolai  Ulug‘beh>  (yagona  nusxasi  Hindistonda  Aligarh  universite- 

tining kutubxonasida saqlanadi.

Ulug4bek  «Ziji»  o4z  tarkibiga  ko4ra  VIII-IX  asrlarda  boshlangan 

yulduzshunoslik  an’anasini  davom  ettirsada,  ilmiy  pog4onasi  ularga 

nisbatan baland.

Bu  asar  muqaddima  va  to4rt  maqoladan  iborat.  Muqaddimaning 

boshida Qur’ondan yulduzlar va sayyoralarga taalluqli oyatlar keltiriladi. 

Ulug4bek  bu  bilan  yulduzlami  kuzatish  zarurligini  g4oyaviy 

asoslamoqchi bo4ladi.

347



Ulug‘bek  «Ziji»  o‘rta  asrlardagi  eng  mukammal  asar  boiib,  tezda 

zamondoshlarining  diqqatini  o‘ziga  jalb  etdi.  Eng  awal,  bu  asar 

Samarqandda  Ulug‘bek  atrofida  to‘plangan  olimlar  ijodiga  katta  ta’sir 

ko‘rsatdi.  «Zij»da  hech  qanday  nazariy  dasturlar  bayon  etilmaydi  va 

teoremalar  isbotlanmaydi,  balki  nazariy  mavqedagi  jumlalar  qoida 

tarzida  bayon  qilinadi.  Shuningdek,  muhim  ahamiyatga  ega  boigan 

miqdorlar  va  parametrlar  «biz  shunday  topdik»  degan  ibora  bilan 

hisobsiz  va  isbotsiz  keltiriladi.  «Zij»ni  o‘rganish  shuni  ko‘rsatadiki,  u 

faqat  amaliy  qoilanishga  moijallangan  boiib,  nazariy  masalalami 

bayon etishni Ulug‘bek oldiga maqsad qilib qo‘ymagan.  Shuning uchun 

boisa  kerak,  «Zij»ni  birinchi  boiib  Samarqand  olimlarining  o‘zi 

xususan,  Ali  Qushchi  sharhlaydi.  Undan  keyingi  sharhlami  Mirim 

Chilabiy va Husayn Birjandiylar yozadi.

1449-yili  Ulug‘bekning  fojiali  halokatidan  so‘ng  Samarqand 

olimlari  asta-sekin  Yaqin va  0 ‘rta  Sharq  mamlakatlari  bo‘ylab  tarqalib 

ketadilar.  Ular  o‘zlari  borgan  yerlarga  Samarqand  olimlarining 

yutuqlarini  va  «Zij»ning  nusxalarini  ham  yetkazadilar.  Jumladan,  Ali 

Qushchi  1473-yili  Istambulga  borib,  u  yerda  rasadxona  quradi.  Shu 

tariqa  Ulug‘bek  «Ziji»  Turkiyada  tarqaladi  va  Turkiya  orqali  Ovmpa 

mamlakatlariga ham yetib boradi.

Mirzo  Ulug‘bekday  benazir  alloma  o‘rta  asrlar  sharoitida  fanning 

juda  ko‘p  sohalariga  taalluqli,  xususan,  matematika,  falakiyot, 

musiqashunoslik  va  tarix  ilmlari  bo‘yicha  qimmatli  asarlar yaratdi.  Bu 

asarlar  markazida  «Ziji  Ko‘ragoniy»  katta  o‘rin  tutadi.  Bu  ulug‘  zot 

minglab  yulduzlami jamlagan  mukammal  xarita  va  astronomik jadval 

yaratgan.

Mirzo  Ulug‘bek  tarix  ilmlari  sohasida  ham  qalam  tebratgan  yirik 

olimdir.  Uning  «To‘rt  ulus  tarixi»  nomli  asari  insoniyat  uchun  mislsiz 

ilmiy-ma’naviy boylikdir.

Insoniyat  tarixida  ulug‘  iz  qoldirgan  Mirzo  Ulug‘bekning  hayoti, 

ilmiy-amaliy  faoliyati  o‘zbek  milliy  ma’naviyati-ma’rifati  poydevoriga 

qo‘yilgan  tamal  toshlardan  biri  boiib,  xalqimizning  o‘rta  asrlarda 

fundamental  va  gumanitar  fanlarga  nechogiik  buyuk  ahamiyat 

berganini ko‘rsatadi.

Taqdir  Ulug‘bekdek  buyuk  zotning  zimmasiga  behad  ulkan  va 

mashaqqatli  vazifalar  yukladi.  Buyuk  sarkarda  Amir  Temur  bunyod 

etgan  saltanat  vorisi  boiishdek  mislsiz  sinov  aynan  unga  nasib  etdi. 

Mirzo  Ulug‘bek  uzoq  yillar  mobaynida  Movarounnahr  diyorining 

nomdor  hukmdori  boidi.  Hukmdor  sifatida  u  tinchlik,  totuvlik,  har

348



tomonlama  taraqqiyotni  qaror  toptirish  yoiida  mislsiz  shijoat  va 

matonat  ko‘rsatdi.  Davlat  arbobi  sifatida  qurilish  ishlarini  ancha 

rivojlantirdi,  poytaxtni  me’morchilik  san’ati  asosida  qurilgan  ulkan 

binolar  bilan  obod  qildi,  o‘zigacha  boshlangan  qurilishlami  nihoyasiga 

yetkazdi.

Ulug‘bek tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida ulkan kashfiyotlar qilish 

bilan  bir  qatorda  insoniyat  ma’naviy-ma’rifiy  axloqiy  qarashlari  va 

taiimotlari  rivojlanishiga  ham  beqiyos  katta  ulush  qo‘shdi.  U  o‘zidan 

olddingi  mutaffakirlar  singari  inson  qalbida  ezgulik,  imon-e’tiqod, 

go‘zal  xulq-atvoming  shakllanishi  va  rivojlanishi  aqliy  kamolot  bilan 

bogiiqligiga e’tibor berdi va kishilami bilim egallashga undadi.

Mirzo  Ulug‘bek  taiimotida  ilm  inson  ma’naviyatining  asosi 

ekanligi  haqidagi  g‘oya  yetakchi  o‘rin  tutadi.  Darhaqiqat,  ilm jaholat, 

xurofotning  kushandasidir.  Ilm  insonni  g‘aflat  uyqusidan  uyg‘otadi, 

fikrini  teranlashtiradi,  tafakkurini  o‘tkirlashtiradi.  Inson  ilm-ma’rifat 

yordamida ulugiar darajasiga yetadi.

Ulug‘bekning  asarlari  va  falsafiy-axloqiy  o‘gitlarida  dunyoda  ilm- 

ma’rifatdan naf ko‘rmagan va ko‘rmaydigan inson zoti yo‘qligi takror - 

takror  qayd  etilgan.  Ulug‘bek  ayni  paytda  insonda  har  bir  ishni  ado 

etishda  aql-idrok  va  tafakkur,  o‘tkir  zehn,  qobiliyat,  talant  va  iste’dod 

mavjudligini  alohida  uqtirdi.  Madaniy-ma’naviy  taraqqiyotga  ilmdan 

boshqa yo‘l bilan erishib boimasligini,  bilimni  faqat kitoblardan emas, 

balki  faoliyat  orqali,  hayotdan  olish  zarurligini  ta’kidladi.  Ulug‘bek 

Buxoroda  o‘zi  qurdirgan  madrasa  peshtoqiga:  «BiIim  olish  har  bir 

muslim va muslimaning burchidir», deb yozdirib qo‘ydirgan.

Ulug‘bekning  fikricha,  odob  va  axloq  inson  ma’naviyati  va 

ma’rifati  kamolotida  katta  o‘rin  egallaydi.  Insonlar  orasidagi  o‘zaro 

munosabat,  odamgarchilik,  mehr-muhabbat,  do‘stlik,  birodarlik,  ahillik 

asosida  yashash  va  faoliyat  ko‘rsatish  aqliy-axloqiy  tarbiyaga  ko‘p 

jihatdan bogiiqdir.

Ulug‘bek  ma’naviyat  va  ma’rifat  haqidagi  yoi-yo‘riqlari  va 

falsafiy-pedagogik  taiimotida  haqiqiy  va  soxta  do‘stlami  ajratish 

lozimligi, g‘arazli kishi do‘st boimasligini, bunday «do‘stlar» kishilami 

to‘g‘ri  yoidan  chiqarishi  haqidagi  g‘oyalarini  dasturiy  yoilanma 

sifatida  ilgari  surgan.  Ulug‘bekning,  hech  qachon  ixtiyoringni 


Download 20,47 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   282   283   284   285   286   287   288   289   ...   679




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish