masofalarini belgilash» («Geodeziya») asarida Quyosh va Oyning
tutilish sabablarini, joylarning jo‘g6rofik kengliklarini aniqlash yo6llarini
tushuntirib
beradi.
«Javohirlarni
bilish
va
umumiy
kitob»
(«Mineralogiya») asarida qimmatbaho tosh va minerallarni, ulaming
xossa va xususiyatlarini, solishtirma ogirligi, qattiqlik darajasi, rangi,
tiniqligi va boshqa fizik xossalami bayon qilgan. «Saydana» («Kitob-as-
saydana fi-t-tibb») asarida Bemniy qadimgi yunon va o6rta asr Sharqi,
Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston va arab mamlakatlarining madaniyat
tarixini tadqiq qilish ishiga ham ulkan hissa qshdi. U 150 dan ziyod
bebaho asarlar yozib qoldirdi. Ulardan bizgacha 30 dan ortiq asar yetib
kelgan, xolos.
Ko6rinib turibdiki, Beruniy o6z davrining ajoyib faol tadqiqotchi va
kuzatuvchi olimi edi. G‘rta asr tabiiy-ilmiy fanlari haqida fikr yuritar
ekanmiz, Beruniyning jo6g6rofiya, geologiya, geodeziya, mineralogiya,
matematika, fizika, xususan, falakiyot sohasidagi ilmiy ishlari tabiat
sirlarini ochish, insonni o6rab olgan hodisa va voqealar to6g6risidagi
tabiiy-ilmiy bilimlaming rivojlanishida katta rol o6ynadi. Bemniyning
tabiiy-ilmiy yutuqlaridan biri shundaki, u Yeming markaz emasligi,
uning Quyosh atrofida harakat qilishi haqidagi geliosentrik g6oyani
ilg^ri surdi. Bemniyning bu ilmiy xulosasi o6sha davrdan 500 yil
o6tgandan keyin ulug6 astronom Kopemik tomonidan ilmiy asosda
tasdiqlandi. Beruniy Abu Ali ibn Sino bilan qilgan munozarasida
koinotdagi sayyoralar, shu jumladan, Yer ham o6zaro tortishish kuchiga
ega degan xulosaga keldi. Bemniyning bu nazariy xulosalari XVIII asr
boshida ingliz olimi LNyuton kashf etgan butun dunyo tortishish qonuni
bilan ilmiy jihatdan asoslandi. Uning tabiiy-ilmiy qarashlariga ko6ra,
Yer sharsimon bo6lib, bu kun bilan tunning, yoz bilan qishning
almashishiga sabab bo6ladi. Beruniy tomonidan matematika asosida
Yeming diametri va aylanasini, shuningdek, joylar kengligini hamda
Yerdan yoritgichlariga bo6lgan masofani aniqlash bo6yicha konstanta
(doimiy son)ning chiqarilishi o6rta asrlardagi, shubhasiz, eng katta yutuq
205
edi. Demak, Beruniyning o‘z davridagi va keyingi olimlarga ilmiy ta’siri
juda kuchli edi. Shuning uchun ham Beruniyni zamondoshlari va
keyingi asrlarda yashab, ijod qilgan Sharq mutafakkirlari va Ovrupo
olimlari ham o‘zlarining ustozi deb tan olganlar.
Beruniy ilm-fan tarixida birinchi boiib ilmiy haqiqatni, fanni
xurofotlar va bid’atlar ta’siridan qutqarish haqidagi taiimotini yaratdi.
Uning bu ilmiy taiimoti tajriba usuli bilan aniq tekshirishga asoslangan
edi.
Beruniy yoshlarni ilmga o4rgatish jarayonida aqlga va tajribadan
o6tgan bilimga tayanish lozimligi to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surgan
holda, bolalar bilishi va o‘rganishi lozim boigan fanlami haqiqiy fanlar
(til, adabiyot, falsafa, tarix, etnografiya, she’riyat, psixologiya,
matematika,
fizika,
jug‘rofiya,
geodeziya,
falakiyot,
kimyo,
mineralogiya, tibbiyot) ga boiadi. Bu fanlarning har biriga o‘z
davrigacha boigan bilimlami umumlashtirib, o‘zining yangi xulosalari
bilan katta hissa qo‘shadi. Jumladan, Bemniy umuman, til ilmi haqida
gapirib, til kishilar o‘rtasidagi aloqa va fikr almashinuvi vositasigina
emas, balki til ilmi barcha fanlarning asosini o‘rganish kaliti deydi.
Shunisi xarakterliki, Bemniy tilning paydo boiishi, ular o‘rtasida
tafovut hamda so‘zlar etimologiyasi, atamalaming imlosi, atama va
iboralarda sinonim va omonimika hodisalari, turli til atamalarida
semantik ma’no va shunga o‘xshash bir qator muammolar ustida
to‘xtalib, o‘z davri uchun ilg‘or fikrlar bildirgan.
Olim ana shu fikr-mulohazalariga tayangan holda o‘zining
«Hindiston» asarida til va tafakkur masalalariga doir o‘z qarashlarini
bayon etadi. Ayniqsa, u «Mineralogiya» asarining kirish qismida tilda
yangi
so‘z
atamalarining
hosil
boiishi
masalasini
qanday
tushunganligini yoritib beradi. Shuningdek, olimning «Geodeziya»
asarida ham til va tafakkur masalalariga oid ajoyib maiumotlar bor.
Ayniqsa, mutafakkiming «Hindiston», «Saydana» asarlarida til na
tafakkur masalalari yuzasidan aytgan fikrlari hamon o‘z qiymatini
yo‘qotmagan. Bemniy tillar o‘rtasidagi farq turli xalqlaming u yoki bu
urf-odati, udumidagi tafovutlar va jug‘rofiy shart-sharoitlar bilan
bogiiq, deb tushuntiradi.
«Tillar o‘rtasidagi tafovut, - deb yozadi mutafakkir - kishilaming
xalqlarga boiinishi hamda ulaming bir-biridan uzoqda yashaganligi
bilan bog‘liqdir».
Shu narsa xarakterliki, Beruniyning qarashicha, jamiyatda
yashovchi kishi ehtiyoji til paydo boiishinnng asosiy sababchisidir. Bu
206
borada Beruniy yozadi: «Har bir xalqqa umum tomonidan qabul etilgan
nutq (til) kerak, toki kishilar ana shu til yordamida o‘zlarining turli-
tuman maqsadlari (fikri)ni ifodalay olishiari mumkin boisin». 0 6rta asr
shart-sharoitida tilning paydo boiishi haqida bunday ilg‘or fikmi aytish
fanda o6ziga xos jasorat edi. Yana shu narsani alohida ta’kidlab oiish
lozimki, Beruniy tilning paydo boiishini jarayon sifatida olib qaraydi va
bu bilan til yaratilgan degan ayri ilmiy qarashlami inkor etadi. Uning
ta’kidlashicha, «vaqt-soat oiishi bilan mazkur umum tomonidan qabul
etilgan nutq (til) kpayib boradi hamda eslanib, xotirada saqlanib qoladi
va takrorlay berish oqibatida ular shakllanib, muayyan bir tartibga
tushadi». Bemniy fikricha, kishi ehtiyoji tufayli paydo bo6lgan til uning
hayotiy zamriyatiga aylanib, doimo rivojlanib hamda takomillashib
boradi. Bunda mehnat qilish jarayonida til kishilar fikr almashuvi,
muomala qilishi va tajriba almashinishida asosiy vosita sifatida muhim
rol o6ynaydi. Tilning bunday vazifasini va ijtimoiy hayotda tutgan
o6rnini yaxshi payqagan Bemniy «So6z, til yordamida hamma narsaga
erishsa bo6ladi»,- deydi. Mana shuning uchun ham mutafakkir muomala
vositasi - til kishilaming o6zaro fikr almashish ehtiyoji tufayli paydo
boigan, degan qat’iy ilmiy xulosaga keladi.
Beruniy til kishi tafakkuri, ongining ajralmas qismi boiib, u tarixan
rivojlanib, takomil topib boradi, deb qaraydi. Mutafakkirning
qarashicha, til tufayli kishi yorqin fikrlaydi, yorqin fikr esa kishini aniq
va jozibador so6zlami qidirishga majbur etadi. Bu jihatdan Bemniyning
til boyligi, leksikologik va etimologik tahlilga oid ajoyib fikrlari
diqqatga sazovordir. Masalan, olim o6zining «Hindiston» asarida hind
tilining g6oyat boy til ekanligini qayd etib, mazkur tilda ayni bir
narsaning o6zini tub va yasama so6zlarda bir necha nom bilan atash,
yoxud ayni bir so6zning o6zi bilan turli-tuman buyum-narsalami
ifodalash mumkin deydi:
Moudakom dehi (Menga suv sepma),
Modakom dehi (Menga holva olib kel).
Ko6rinib turibdiki, har ikkala gap faqat «u» tovushi bilan farqlanadi,
xolos, ammo bu so6zlaming ma’nosi bir-biridan tubdan farq qiladi.
Mutafakkiming lingvistik, ya’ni tilshunoslik fani haqidagi
qarashlari «Mineralogiya» asarida ko6proq aks etgan. Masalan, «maxa»
so6zi, Bemniy talqinicha, qo6shma so6z blib, «ma» - «suv» hamda
«havo» so6zlaridan yasalgandir. Beruniyning tushuntirishicha, olmos
hindcha «xirak», yunoncha «azamas», shuningdek, «adamantun» deb
ataladi yoki bo6lmasa oltin rimcha «xarusun», hindcha «suvarn»,
207
turkcha «oltin», forscha «zar», arabcha «nidor» deb ataladi va hokazo.
Beruniy xuddi shu tarzda «Saydana» asarida ham dorilaming nomlarini
arabcha, forscha, yunoncha va boshqa tillarda qiyosiy izohlaydi. Shuni
aytish kerakki, olimning bu lingvistik qarashlari ilmiy qimmatga 'egadir.
Vaholanki, tadqiqotchilarimiz bunga hozirga qadar yetarli e’tibor
berganlaricha yo‘q.
Beruniy zabardast tarixchi sifatida «Xorazmning mashhur
kishilari», «Hindiston», «Tarixni o‘rinsiz so‘zlardan tozalash», «Yillarni
chiqarishdagi
farqlar
haqida»,
«Qadimgi
xalqlardan
qolgan
yodgorliklar» kabi asarlarida insoniyat va uni jamiyatdagi o‘mi, buyuk
burilishlari haqida to‘xtalib, tarix faniga birinchi bor keng ta’rif beradi.
Eng muhimi shundaki, Beruniy o‘z davrida dunyoviy ilmlaming
ravnaqi uchun qayg‘urib shunday deydi: «Zamondoshlarimga nazar
solganimda shuni ko‘rdimki, ular hamma joylarda jaholat libosini
yopinganlar va shu bilan bir-birlari qarshisida faxr qiladilar. Ular fazilat
egalariga qarshi dushmanlik olovi bilan lovullab yonadilar va
(peshonasiga) ilm muhri bosilgan har bir kishini ta’qib qilib, unga turli-
tuman ozor va yomonlik yetkazadilar». Shunday jaholat va yovuzlik
shart - sharoitiga o‘ralgani holda olim tinmay ijod qildi, ilmu ma’rifatga
rivoj berdi. Chunki ilmu ma’rifat uning uchun hayotiy zaruriyat edi.
Ammo Beruniy atrofidagi bir guruh johillar molu davlatiga kerilib
ilmu ma’rifatni mensimasdan, ilm ahliga haqoratomuz muomalada
boiar edilar. Shunday kimsalarga javoban Beruniy ilmning qadr-
qimmatini baland qo‘yish kerakligini, insonning chin fazilati ilmda
ekanini ishonch bilan uqtiradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |