Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 S.Hasanov. Xorazm ma'naviyati daig‘alari. -  T.: «Adolat», 2001,100-bet.

189

---

Odame ersang demagil odame -

Onikim yo‘q halq g‘amidin g‘ami.'

Alisher  Navoiyning  tasawufiy  fikr-mulohazalari  — butun  olam, 

ya’ni  tabiat  va  jamiyat  Allohning  zuhurot  etilishidir.  Tangri  o‘z 

imkoniyatlari  ila  butun  olamni,  koinot  va  mavjudotni  yaratgan.  Xudo 

olamdan  tashqarida  emas,  balki  shu  olamning  o‘zida,  uning  har  bir 

zarrasida mavjuddir.  Dunyo  go‘yo  bir oyna-mir’otdir,  unda ko‘rinuvchi 

butun borliq Xudodan, Allohning in’ikosidan iboratdir.2

Alisher  Navoiyning  bu  mulohazalari  tasawuf  ta’limotidagi 

olamning  egasi  va  yaratuvchisi  Allohning  o‘zidir,  degan  qoidalariga 

to‘la asoslangandir.

Alisher Navoiy  tasawufiy taiimoticha, Allohning zuhuroti sifatida 

vujudga  kelgan  borliqning  ko‘rki,  go‘zal  va  obodligi  inson  tufaylidir. 

Inson butun borliqning  ko‘rki va sharafidir:  «Butun olamni yaratishdan 

maqsad,  inson  bo ‘lib,  u  hamma  mavjudot  ichi  tengi  yo 'qdir.  Inson 

ko 'nglini  turli  bilimlar xazinasi  qildi  va  bu  tilsim  ichida  tangri  o ‘zini 

yashirdi.  Insonning ajoyib jismi  bir maxfiy sir xazinasi  o ‘laroq,  o ‘zida 

ana  deb  aytadilar.  Uchinchidan,  tasawuf xuzu ’,  ya ’ni nafsni jilovlash, 

xokisorlik 

va 

kamtarlik 

namunasini 

ko ‘rsatishdir, 

deydilar. 

To‘rtinchidan,  tasawuf  d a ’voni  tark  etish  va  ma'nolami  xalqdan 

yashirish,  deguvchilar  bor.  Ya’ni  kishi  to  da'vodan  voz  kechmasa, 

m a’noga yetmas  va  to  o ‘z ma'nolarini  yashirin  tutmasa,  tasawufdan 

(yana)  ibodat husniga  ishorat,  deb ta ’riflaydilar.  Oltinchidan,  tasawuf 

nafsni  xor  tutish  va  amrni  aziz 

tutishdir,  deydilar.  Yettinchidan, 

tasawuf barcha  adabdir  va  kimki faqir  (darveshlik)  odobidan  biriga 

o ‘zini  vabasta  etmasa,  tasawufdan  faqat  nomigagina  biladi,  xolos» 

deydi.3

Ushbu  izohdan  ko‘rinib  turibdiki,  tasawuf axloqiy  qarashlar  bilan 

sug‘orilgan hayotiy  ilmdir.  Ya’ni o‘z davrida  tasavvuf  axloqida  inson 

ideali  ifodalangan, ziyoli kishi tasawuf axloqini  o‘zida mujassamlashga 

harakat qiladi.

Yuqorida  aytilgan  fikrlarga  xulosa  qilib  aytganda,  islom 

taiimotidagi  kabi  komil  insonni  tarbiyalash  tasavvufning  negizini 

tashkil  qiladi.  Tasawufning  komil  inson  haqidagi  axloqiy  qarashlari 

umuminsoniy  axloqiy  g‘oyalarga  yaqin  tutadi.  Saxovat,  kamtarlik, 

mardlik,  haqiqatgo‘ylik,  mag‘rurlik,  shirinsuxanlik,  boylikka  ruju