“Сервис” илмий-амалий журнал

2016 йилда истеъмол харажатлари таркиби
1
Аҳоли томонидан озиқ-овқат маҳсулотларининг истеъмол қилиниши. 
Республикада доимий аҳоли ўртача сони 2000-2016 йилларда 29,2 фоиз ошганига 
қарамай, охирги 16 йил давомида аҳоли даромадларининг мунтазам ўсиши молиявий 
имкониятларнинг мустаҳкамланишини ва аҳоли томонидан асосий озиқ-овқат 
маҳсулотларини истеъмол қилиш ҳажмининг ошишини таъминлади. Жумладан, 2016 
йил якунлари бўйича сабзавотлар – 277,2 килограмм, мевалар – 148,8 килограмм, 
тухум – 213,6 дона, гўшт ва гўшт маҳсулотлари – 44,4 килограмм, сут ва сут 
маҳсулотлари – 279,6 литр, картошка – 56,4 килограмм, шакар – 32,4 килограмм, 
ўсимлик ёғи – 24,0 килограммни ташкил этди. 
2018 йил 1 февралдан бошлаб, истеъмол товарларини республика товар-хом 
ашё биржаларида сотиш ва сотиб олишга тақиқ бекор қилинди, шакар ишлаб 
чиқарувчилар 2019 йил 1 январга қадар муддатга импорт хом ашёси асосида ишлаб 
чиқарилган ҳажмлар қисмига қўшилган қиймат солиғи тўлашдан озод қилинди, 
истеъмол товарларини товар-хом ашё биржаларининг очиқ электрон савдоларида 
сотиш ва сотиб олиш учун улгуржи савдони амалга оширишга лицензия мавжудлиги 
талаб этилмайди, улгуржи савдога лицензия олишда энг кам иш ҳақининг 3500 
бараваридан кам бўлмаган миқдорда, шундан пул маблағлари энг кам иш ҳақининг 
1200 бараваридан кам бўлмаган миқдорда шакллантирилган устав фонди мавжудлиги 
ҳақидаги талаб бекор қилинди, ижтимоий аҳамиятга эга озиқ-овқат маҳсулотлари 
турларини ички истеъмол бозорида нарх-навони барқарорлаштиришга кўмаклашиш 
жамғармаси маблағлари ҳисобидан импорт қилиш истисно ҳолларда ва фақат товар-
хом ашё биржалари, жумладан, хорижий биржаларнинг очиқ электрон савдолари 
тизими орқали амалга оширилади.
2
2000-2016 йилларда аҳоли жон бошига тўғри 
келадиган истеъмол ҳажми, асосий озиқ-овқат маҳсулотларидан гўшт ва гўшт 
маҳсулотлари 1,3 марта, сут маҳсулотлари 1,7 марта, тухум 4,5 марта, сабзавот ва 
полиз экинлари 2,2 марта, картошка 1,6 марта, шакар ва қандолат маҳсулотлари 2 
марта, мева ва резаворлар 3,5 марта, ўсимлик ёғи эса 2 мартага ошган. 
Юртимизда истиқлолнинг дастлабки йиллариданоқ истеъмол товарлар ва хиз-
матлар бозорини такомиллаштириш масаласига алоҳида эътибор қаратиб келинмоқ-
да. Шунга қарамасдан баъзи бир камчиликлар мавжуд. Иқтисодиёт учун, истеъмол 
товарлар бозорини ривожлантириш учун харидорларнинг хулқ-атворини ўрганиш 
муҳим аҳамиятга эга. Масалага шу нуқтаи назардан ёндашадиган бўлсак, республи-
камизда айни ушбу йўналишда олиб борилаётган тадқиқотларни етарли деб бўлмай-
1
Ўзбекистон Республикасининг Давлат статистик қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф 
ишланмаси. 
2
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “Мамлакатнинг озиқ-овқат 
хавфсизлигини янада таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони, 2018 йил 16 январь. 
44%
03%
01%
10%
01%
22%
08%
02%
01%
06%
03%
Озиқ-овқат махсулотларини сотиб 
олишга
Уйдан ташқарида оватланишга
Алкогол ичимликларга
Кийим кечак ва оёқ кийимларга
Маиший техника ва электроникага
Бошқа ноозиқ-овқат 
маҳсулотларига 
Коммунал хизматларга 
Таълим олиш хизматларига

---

“Сервис” илмий-амалий журнал
2018 йил 2-сон 
33
ди. Ҳолбуки, бу муаммога алоҳида эътибор қаратиш Ўзбекистон учун ўта долзарб 
вазифалар сирасига киради. Чунки мавжуд иқтисодий-ижтимоий муаммолар аҳоли-
нинг даромадлар бўйича сезиларли даражада табақаланишига сабабчи бўлади. Қола-
верса, диёримизда шаклланган ҳозирги истеъмол товарлар бозори ўн йил олдинги-
сидан фарқ қилади. Боиси аён: бозор муносабатларини шакллантириш ва ривожлан-
тириш борасидаги чора-тадбирлар товарлар тақчиллигига чек қўйилмоқда ва қандай-
дир маънода “Харидор бозори” пайдо бўлиши учун замин яратилмоқда. Лекин “Хари-
дор бозори”да жаҳон стандартларига тўла жавоб берадиган товарлар билан бир қа-
торда, сифати анча паст, истеъмол хусусиятлари талаблар даражасида бўлмаган то-
варлар ҳам кўп. Шундай бўлсада, улар ўз ҳаридорини топмоқда. Энди ўз-ўзидан 
ҳақли савол туғилади: республикамиз истеъмол товарлар бозорида юқори сифатли 
маҳсулотлар бўла туриб, ҳаридорлар нега паст сифатли товарларни ҳарид 
қилишмоқда? 
Агар З.Фрейднинг психотаҳлилига таяниб фикр юритадиган бўлсак, ҳаридор-
ларни ўша товарларнинг сифати ва баҳоси қониқтиради, чунки даромадлари уларни 
сотиб олишгагина имкон беради. Аммо ҳаридорларнинг у ёки бу товарни ҳарид 
қилиш тўғрисидаги фикрига даромадлардан бошқа омиллар ҳам таъсир кўрсатади. 
Биз улар ҳақида юқорида тўхталиб ўтгандик.Ўз навбатида, ҳаридорлар хулқ-атворини 
белгиловчи омилларнинг таъсири турлича эканлигини унутмаслик керак. Ҳозирги 
даврда улар орасида таъсири энг кучлиси даромадлардир. Демак, ҳаридорлар хулқ-
атворини ўрганиш, уларнинг қарорларига таъсир этувчи омилларни аниқлаш, соҳага 
оид услубий ишланма-ларни яратиш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан 
ҳисобланади. Фикри-мизча, ҳар қандай муаммони ижобий ҳал қилиш унинг услу-
биятини шакллан-тиришни ва усулларни ишлаб чиқишни тақозо этади. Улар асосида 
эса амалий таклифлар олға сурилади. Лекин бирон-бир масаланинг услубиятини 
яратишдан олдин тадқиқотнинг асосий йўналишларини белгиловчиси концепция 
бўлиб ҳисобланади. 2017 йилнинг январ–декабрида чакана савдо товар айланмаси 105 
767,8 млрд. сўмни ёки 2016 йилнинг шу даврига нисбатан 102,4 %ни ташкил қилди.
Йирик корхоналарнинг чакана савдо товар айланмаси 14,5 % га ўсиб, 12 259,7 
млрд. сўмни ва умумий чакана савдо товар айланмасидаги улуши 11,6 % ни ташкил 
қилди. Кичик корхона ва микрофирмаларнинг товар айланмаси 12,1 % га кўпайиб, 
23758,8 млрд. сўмга етди, умумий чакана савдо товар айланмасидаги улуши эса 22,5 
% ни ташкил қилди. Умумий товар айланмаси ҳажмининг 69749,3 млрд. сўми якка 
тартибдаги тадбиркорлар ва жисмоний шахсларнинг ҳисобига тўғри келди ва ўсиш 
суръати 2016 йилнинг шу даврига нисбатан 2,2 % га пасайди. Ушбу секторнинг жами 
чакана савдо товар айланмаси ҳажмидаги улуши 65,9 % га тенг бўлди.
1