O’ zbeki s t o n resp u blika s I oliy V a o’ r t a maxsu s t a ‘ L i m vazirlig I

 

¾  Eng asosiy o’zgarish – erga egalik qilish munosabatlarining 

vujudga kelishi 

¾  Yirik mulkdorlar – dehqon xo’jaliklari salmog’ining kuchayishi

¾  Ularga qaram – ijarador – kadivarlar tabaqasining ortib borishi  

 

 

Ijtimoiy-iqtisodiy 

hayotdagi 

o’zgarishlar 

¾  O’ziga tegishli erlarda erkin xo’jalikni yurituvchi kashovarzlar 

tabaqasining mavjudligi 

 

 

Yirik mulkdorlar, zodagonlar zulmi va asoratining ortishi, aholi quyi 

tabaqalari huquqining poymol etilishi, ularning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi 

pirovardida ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo’lidagi xalq harakatlari, 

g’alayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. VI asr birinchi choragida Eronda 

boshlanib, O’rta Osiyo hududida ham keng aks-sado bergan Mazdak

1

 

qo’zg’oloni buning yaqqol ifodasidir. Mazdakchilar «Z» harfi bilan 

boshlanadigan 4 narsaning aholi o’rtasida teng baham ko’rilishini yoqlab 

chiqqandilar: Zamin (er), Zar (oltin, boylik), Zo’rlik (kuch-hokimiyat) va Zan 

(xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu xil  g’oyalardan shuni anglash mumkinki, 

ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o’ringa qo’yib, bunda er-mulk, 

boyliklarni aholi o’rtasida barovar taqsimlash talabini ilgari surganlar. Ular 

davlat hokimiyati tomonidan fuqarolarning daxlsizligi va qonuniy huquqlarini 

himoya qilinishini, ayollar tengligini yoqlaganlar. Biroq o’sha davrda, sinfiy 

tabaqalanish tobora kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda 

mazdakchilik g’oyalarining tantana qilishi yohud hayotga tatbiq etilishi mumkin 

emas edi. Shu bois ham Mazdak qo’zg’oloni tez orada hukmron tuzum kuchlari 

tomonidan bostirildi. Mazdak va uning ko’plab tarafdorlari qo’lga olinib qatl 

etildi. Shunga qaramay Eron va Turon aholisining keng qatlamlari orasida 

Mazdak g’oyalari saqlanib, ularning haq, adolat yo’lidagi kurashlariga xizmat 

qildi. 

Eftaliylar davrida aholining katta qismi ko’chmanchi chorvadorlar bo’lib, 

ular chorvachilik, yilqichilik bilan shug’ullangan.  Suv havzasi, daryo bo’ylariga 

yaqin hududlarda dehqonchilik rivoj topib bordi. Jumladan, Xorazm, Sug’d 

                               

1

 Mazdak (470-529) – mazdakiylik ta’limotining asoschisi, mazdakiylar harakati rahbari 

 

79

Chag’oniyon va Toshkent vohasida dehqonchilik madaniyati salmoqli o’rin 

tutgan.  Darg’om, Zog’ariq, Bo’zsuv kanallari singari suv inshootlari 

dehqonchilik tarmoqlarini rivojlantirishga xizmat qilgan.  

 

Bu davrda yangi tipdagi ko’rkam va gavjum shahar-qal’alar ko’rinishidagi 

aholi manzilgohlari vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Bozorqal’a, 

Toshkentdagi Oqtepa mavzeilari shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan 

tashkil topgan mazkur manzilgohlar qo’rg’onlar, qalin paxsa devorlar bilan 

o’ralgan. Ularda hukmron tabaqa kishilariga xos hashamatli, bezakli ark-qasrlar, 

ko’p xonali binolar bilan  birlikda oddiy fuqarolarga mos  qilib qurilgan oddiy 

ko’rinishdagi turar joylar ham o’rin olgan. Eftaliylar poytaxti Poykand o’z 

davrining eng ko’rkam, obod shaharlaridan sanalgan. Bu erda hunarmandchilik, 

savdo-sotiq, qurilish ishlari  ancha rivojlangan. Shahar Buyuk ipak yo’lida 

joylashganligidan, unda turli mamlakatlarning savdo karvonlari xilma-xil mollari 

bilan kelib savdo qilganlar. Buning uchun shaharda ko’plab bozoru rastalar, 

karvonsaroylar mavjud bo’lgan.  Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning 

tanga pullari bilan bir qatorda buxorxudotlar tangasi, Sug’diy va Xorazm 

tangalari ham keng muomalada yurgan. Eftaliylar Eron, Hindiston,  Xitoy va 

uzoq Vizantiya davlatlari bilan ham qizg’in savdo-sotiq aloqalarida bo’lganlar. 

Bu esa ularga foyda, manfaat keltiribgina qolmay, ayni chog’da o’sha davlatlar 

bilan o’zaro yaqinlashuvlarida muhim rol o’ynagan. 

Eftaliylar davrida madaniyati ham o’sdi. Varaxsha  shahri obidalari, 

Termiz yaqinidagi  Bolaliktepadan topilgan saroy, uning devorlariga ishlangan 

betakror tasvirlar, o’ymakorlik va ganjkorlik namunalari - bular ajdodlarimiz 

yuksak badiiy mahoratidan yorqin dalolatdir. 

 

Bu davrning moddiy madaniyatiga oid yodgorlik sifatida Xorazmdagi 

Tuproqal’a to’g’risida bir qadar ma’lumot keltirib o’tish joizdir. Uning tuzilishi 

to’g’ri burchakli bo’lib (500x 360 m),  gumbazsimon yo’lakli va burjli mudofaa 

devori bilan o’ralgan. Devorning janubiy qismidagi darvozadan ibodatxonaga 

tomon asosiy ko’cha o’tgan. Ko’ndalang tushgan  ko’chalar shaharni 10 ta 

mavzega bo’lgan. Tuproqqal’aning shimoliy-g’arbiy qismida maxsus ko’tarma 

supa ustiga xom g’ishtdan saroy qurilgan. Unga yonma-yon ark binosi 

joylashgan. Bundan tashqari 100 ga yaqin  turar-joy, xo’jalik binolari va 8 ta 

saroy zali mavjud bo’lgan. Qal’aning janubiy-sharqiy burchagidagi 4ta  xonada 

teri va yog’ochga yozilgan qadimgi Xorazm yozuvidagi 80 dan  ortiq hujjatlar 

topildi.  

 Bu davrda  o’lkamizda yozuv madaniyati ham rivoj topgan. Aholi o’rtasida 

keng tarqalgan sug’d yozuvi bilan birlikda undan bir qadar farq qiluvchi xorazm 

va eftaliy yozuvlari ham qo’llanilgan. Bu yozuvlarda  ajdodlarimizning tarixi, 

taqdiriga oid ko’plab qimmatli bitiklar, ma’lumotlar bayon qilingan. Shuningdek, 

eftaliylar davri qo’shiqlari va eposlari A.Firdavsiyning mashhur 

«Shohnoma»sida ham o’z ifodasini topgan.  

Sharqda qadimdan nishonlanib kelingan «Navro’z» va unga xos xalq 

marosimlari Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda va hududlarda keng 

 

80

bayram qilingan. Eftaliylar  shaharlarida mangu olov uylari - otashkadalar bo’lib, 

ular zardushtiylik dininng muqaddas maskanlari sifatida  aholi tomonidan ziyorat 

etilgan. Xullas, Eftaliylar davrida o’lkamiz odamlari o’ziga xos boy madaniy va 

ma’naviy  turmush tarzini yaratib, undan bahramand bo’lganlar. Ayni chog’da 

ular o’zlaridan keyingi avlodlar uchun ham munosib iz qoldirganlarki, bunga 

ularning davriga oid turli hududlardan topilgan ko’plab noyob topilmalar, asori 

atiqalar guvohdir. 

 

2.  Turk xoqonligi. Xoqonlik davrida O’rta Osiyo  xalqlarining iqtisodiy 

va madaniy hayoti 

 

 

Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan 

buyon  yashab, o’zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko’plab 

tarixiy manbalar ham tasdiq etadi. Mo’’tabar  Xitoy manbalari, mashhur 

«O’g’iznoma», Urxon-Enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli 

guvohdir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, 

chunonchi, Ashin, Arg’u, O’g’iz, To’qqiz o’g’iz, O’ttuz tatar, Karluq, Kitan, 

Tolis, Turk, Uyg’ur, To’qri (toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar 

yashardilar.  

VI asr boshlarida Oltoy o’lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha 

paytda hozirgi Mo’g’uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan 

Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar 

orasida Ashin urug’ining mavqei ko’tariladi. Ashin urug’iga mansub Asan va 

Tuu 460-545 yillarda boshqa urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoyda 

turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar.Tuuning o’g’li Bumin Tele qabilasini 

ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi 

va 551 yilda Jujan xonining qo’shinlarini engib, ularni o’ziga bo’ysundiradi. 

Bumin 552 yilda Xoqon deb e’lon qilinadi va yangi davlat - Turk hoqonligiga 

asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O’tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada 

kuchayib, uning dovrug’i ortib borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning 

bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili 

o’lpon tariqasida yuz bo’lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo’lgan.  

553 yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta o’g’li 

Mug’anxon (553-572) o’tiradi. Mug’anxon 558 yilda jo’janlarga so’nggi bor 

qaqshatqich zarba berib, o’z davlati hukmronligini Tinch okeangacha bo’lgan 

hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami (unga «Yabg’u» - bahodir 

unvoni ham berilgan) bo’lsa, bu davrda xoqonlik hududini g’arbga tomon 

kengaytirib, Ettisuv, Qashqar va boshqa hududlarni egallaydi. 

563-567 yillar davomida Istami yabg’u qo’shinlari eftaliylar davlatiga 

ketma-ket zarbalar berib, O’rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo’lgan erlarni 

egallashga muvaffaq bo’ladi. Buning oqibatida Eftaliylar davlati qulaydi. Turk 

xoqonligi O’rta Osiyo erlarini ishg’ol etgach, uning hududlari bevosita Eron 

chegarasiga tutashadi.  

 

81

Xoqonlik Eron bilan yaxshi qo’shnichilik,  savdo-sotiq aloqalarini 

o’rnatishga  intiladi. Shu maqsadda Eron shohi  Xusrav 1 Anushirvonga turk 

malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk xoqonining Eronga 

ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffiyatsiz chiqqach, Eronning xoqonlik 

bilan murosaga bormasligi, uning qat’iy dushmanligi ma’lum bo’ladi. Buning 

boisi Eron shohining O’rta Osiyo hududlariga da’vogarligida edi.  Bu esa, 

shubhasiz, bir necha bor xoqonlikning Eron  bilan urushlar olib borishiga sabab 

bo’ladi. Istami qo’shinlari Eron shohi Xisrav I ni engadi. Eron shohlari Turk 

xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillosi hajmida tovon to’lashga majbur bo’ladi. 

Mug’anxon  va uning avlodlari g’arbda Qora dengizga qadar hududlarni zabt etib 

o’zlariga bo’ysundirganlar.  

 Turk 

xoqonligi 

568-569 

yillarda o’sha davrning qudratli davlati-Vizantiya 

bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini  o’rnatishga intilib, sug’d  savdogari 

Maniax boshchiligidagi  elchilarni u erga yuboradi. Elchilar imperator 

Yustinian II qabulida bo’ladi. Shundan so’ng Vizantiyannig Zemarx boshliq 

elchilari  xoqonlik davlatiga  keladi. Bu esa shu davlatlar o’rtasida o’zaro ishonch 

va savdo-tijorat munosabatlarini o’rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan.    

Turk xoqonlari O’rta Osiyoda  hukmronlik qilsa-da, biroq o’zlari bu 

hududga ko’chib kelmaganlar. Ular Ettisuv va boshqa hududlardagi bosh  

qarorgohlarida qolib, bo’ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali 

boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o’lponlar va to’lovlar  bilan kifoyalanganlar.  

Bundan ko’rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy 

davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki  siyosat bobidagi 

mustaqil faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o’lkaning 

ijtimoiy-siyosiy   hayotiga aralashgan. Bu narsa ko’proq tashqi siyosat, xalqaro 

savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, 

Zarafshon, Amudaryo  va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil 

hokimlik mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg’, Kesh, Nahshab, 

Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa Samarqand, 

Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o’zlariga  ancha mustqil 

bo’lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo’lgan. Shu 

bilan birlikda bu nisbatan mustaqil hokimliklar o’rtasida o’zaro kurash, ichki 

ziddiyatlar ham to’xtovsiz bo’lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, 

turmushini nochor ahvolga duchor etgan. Masalan, 585-586 yillarda Buxoroda 

zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi qo’zg’olon ko’tariladi. Unga 

Abro’y boshchilik qiladi. Hoqon Qoracho’rin qo’shinlari qo’zg’olonni bostirib, 

qo’zg’olonchilarni qattiq jazolaydi. 

 

Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi 

hoqonlikni zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80-yillari oxirlarida Turk 

xoqonligi ikki qismga bo’linib ketadi.  

G’arbiy turk hoqonligi (uning tarkibiga O’rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va 

Jung’ariya (Xitoyning shimoliy g’arbi) hududlari kirgan). Sharqiy turk hoqonlik 

(uning tarkibiga Mo’g’uliston hududlari kirgan). VII asrda g’arbiy hoqonlikda 

 

82

shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg’in savdo-sotiq va diplomatik 

aloqalar kuzatilgan. 

Darhaqiqat, Xitoyda Tan sulolasi (618-907yil) hukmronligi davrida 

G’arbiy Turk xoqonligi bilan Xitoy o’rtasida foydali aloqalar keng yo’lga 

qo’yiladi. Masalan, 627-644 yillarda O’rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo 

karvonlari yuborilgan. VII asrning 30-yillarida xoqonlik hududlarini kezgan 

xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqqo’l, Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro 

kabi joylarning ancha gavjum va obod bo’lganligini qayd etadi. Tan sulolasi 659 

yilda Sharqiy Turk hoqonligini o’ziga bo’ysundiradi. 

 

VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini 

ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670 yilda tibetliklar bosh 

ko’tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng va bu davlat  

Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O’rta 

Osiyoga bo’lgan o’z da’vosidan vaqtincha voz kechadi. Uning endigi butun 

diqqati Tibetga qaratiladi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida G’arbiy   Turk 

xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahaliy hokimliklar o’rtasidagi 

ichki ziddiyatlar, er-mulk uchun o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi. Bu esa 

pirovardida bu hududlarning arab istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab 

bo’ldi.  

Turk xoqonligining sharqiy erlaridan farqli o’laroq G’arbiy  hududda 

aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori 

bo’lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi turkiy 

elatlarda urug’-qabilachilik munosbatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining 

quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan.  Urug’-qabilaning nomdor 

vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi - 

«Qurultoy» boshqargan. O’rta Osiyo erlarida esa bu davrda dehqonchilik, 

bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O’lkaning 

Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, 

suv havzalari bunyod etilgan. 

 Farg’ona va Sug’dda aholining bir qismi tog’-kon ishlari bilan ham 

mashg’ul bo’lgan. Bu erlarda oltin, mis, temir eritish, ulardan kerakli asbob-

anjomlar ishlash yaxshi yo’lga qo’yilgan. Shuningdek, Iloqda qo’rg’oshin, 

kumush, Shahrisabzda esa qizil tuz qazib olingan. 

 

Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, 

Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson kabi shaharlar o’sha davrning 

ancha taraqqiy etgan hunarmandchilik va savdo-sotiq  markazlari hisoblangan.  

Buyuk ipak yo’li bu shaharlarning xalqaro savdoda faol ishtirok etishini 

ta’minlagan. O’rta Osiyolik qo’li gul hunarmandlar, to’quvchilar, zargarlar, 

miskaru temirchilar, ko’nchiyu qurolsozlar ishlab chiqargan nafis, xaridorgir 

buyumlar, asbob-anjomlar turli yurtlarga yuborilgan. Mahalliy hunarmandlar 

ishlab chiqargan rangli shishalar, zotdor otlarga xalqaro miqyosda talab katta 

bo’lgan. Bu davrning o’ziga xos muhim o’zgarishlaridan yana biri-bu O’rta 

Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak san’at darajasida rivojlanganligidir. 

 

83

Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-

yangi betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar bahsiga sabab 

bo’lgan  Turk-ruin, Urxon-Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari,  Bilga xoqon 

yodnomasi va shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning 

qadimiyligi va rang-barangligiga guvohlik beradi.  1970 yilda Almati yaqinidagi 

«Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan  kirgan  turkiy 

yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. 

Endilikda topilgan noyob ashyoi dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi 

miloddan avvalgi II-I asrlarga borib tutashishi ma’lum bo’ldi. 

Turonzaminda  turkiy yozuv bilan bir qatorda sug’d va xorazm yozuvlari 

ham keng qo’llanilgan. Sug’d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo’lib, chapdan 

o’ngga qarab yozilgan. Shaharlarda so’g’d-turk ikki tilliligi rasmiy odat 

bo’lganligi haqida  Mahmud Qoshg’ariyning  «Devoni lug’atit turk» (XI asr) 

asarida ham  qayd etib o’tilgan. Bu yozuvlarda ulug’ ajdodlarimizning katta 

tarixi, boy madaniyatiga oid mislsiz ma’lumotlar aks etgan. Yana  shu narsa 

diqqatga  sazovorki, o’sha davrlarda ulug’ ajdodlarimiz o’z  navqiron nasllari 

to’g’risida ham muttasil qayg’urganlar. Shu  boisdan o’smir 5 yoshga  to’lishi 

bilan  uni bilim olishga yo’llab, dastavval, xat-savod va hisob-kitobni 

o’rganishga jalb etganlar. Bolalar o’smir-balog’at yoshiga etgach esa ularni 

dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini  o’rganish uchun maxsus vakillar 

homiyligida xorijiy ellarga yuborganlar. 

 

Turk xoqonligida yashagan xalqlarning diniy e’tiqodi, tasavvurlari ham 

turlicha bo’lgan, ko’p xudolilik xukm surgan. Bu esa ularda turli xil osmoniy va 

er jismlari - quyosh, oy, er-suv, hayvonlar va boshqa narsalarga sig’inishlikni 

keltirib chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk qavmlarining eng oliy xudosi 

hisoblangan. Hozirda ham «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida 

qo’llaniladi. 

 

O’rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir  qatorda joylarda 

buddizm, moniylik, xristianlik dinlariga e’tiqod qilishlik ham keng rasm bo’lgan. 

Bu  narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan balki 

boshqa ko’plab qavmlar, elatlar bilan  bog’lanib, aralashib, ma’naviy jihatdan 

yaqinlashib hayot kechirganliklaridan dalolat beradi.  

O’rta Osiyo xalqlari orasida tasviriy san’at o’ziga xos uslubda rivojlangan. 

Jumladan, Varaxsha xarobalaridan topilgan saroy binolari devorlari peshtoqlariga 

bitilgan rang-barang, bir-biridan nafis va  jozibador  rasm-suratlarni (qurollangan 

yoxud ov qilayotgan jangchi askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil 

hayvonlar, parrandayu darrandalar va hokazo) ko’zdan kechirar ekanmiz, bunda 

ajdodlarimizning noyob iste’dodi va aql-zakovatiga tan beramiz va bundan 

o’zimizda g’urur tuyamiz. 

 

Shunday qilib, Turk xoqonligi o’z davrida keng hudularga yoyilgan eng 

yirik davlat bo’lgan. Uning hukmdorlari Xitoy, Eron va Vizantiya bilan bo’lgan 

munosabatlarda uzoq yillar o’z ta’sirini o’tkazganlar. Shu bilan birgalikda 

xoqonlik davri moddiy va ma’naviy madaniyati, uning nodir namunalari 

 

84

Turonzamin xalqlarining to’laqonli turmush tarzini o’ziga xos yo’sinda aks 

ettirib qolmasdan, ular bobokalonlarimiz dahosining teranligidan, ularning 

yuksak ijodkorligi, izlanuvchanligidan ham shahodat beradi. 

 

3. O’rta Osiyo xalqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida 

 

VI asrning o’rtalariga qadar Arabiston yarim orolida yashagan qabila, 

urug’larning hayot tarzi qoloq bo’lib, ularning mutloq ko’pchiligida ibtidoiy-

patriarxal tuzum munosabatlari hukm surgan. Ko’chmanchi badaviy oilalari, 

urug’lari o’z chorva mollari uchun er-suv, o’tloq qidirib keng sahrolar bo’ylab 

kezib yurganlar. Faqatgina yarim orolning Qizil dengizga tutash Hijoz vohasi va 

janubiy Yamanda  ahvol birmuncha boshqacharoq bo’lib, bu hududlarda arab 

qabilalari asosan o’troq hayot kechirgan, savdo-sotiq, hunarmandchilik ham 

ancha rivoj topgan edi. Ayniqsa Hijozning bosh shahri - Makka xalqaro karvon 

savdosining muhim markazi hisoblangan. Makkalik quraysh qabilasi 

savdogarlarining turli mintaqalar bilan bog’langanligi, savdo-tijorat va 

hunarmandchilik ishlarining kuchayib borishi  pirovardida tarqoq arab qabila, 

urug’larini birlashtirish va markazlashgan kuchli davlat tuzishda etakchilik o’rni 

egallashiga ikkoniyat yaratdi Makka aholisi tevaragida ko’chmanchi arab 

qabilalarining birlashuvi jarayoniga turtki bergan yana bir muhim omil - bu shu 

erlik  quraysh qabilasining hoshimiylar urug’idan chiqqan payg’ambarimiz 

Muhammad Alayhivassalom nomi bilan bog’liq holda keng yoyila boshlagan 

islom dini va ta’limoti bo’ldi.  

 

Yakkaxudolik 

g’oyasi: 

Alloh yagona, Muhammad uning erdagi 

rasuli (elchisi) 

Umuminsoniy 

g’oyalar: 

Insonparvarlik, birodarlik, do’stlik, 

qardoshlik, og’a-inilik, mehr-muruvvat, 

ilmparvarlik, mehnatsevarlik, poklik, 

to’g’rilik, rostgo’ylik, diyonatlik, sharm-

hayolik, ibolik v.b. 

Islomning asosiy 

tamoyillari: 

¾  Allohning yagonaligi, Muhammad 

uning payg’ambari ekanini tan olish; 

¾  Muqaddas kitoblarga ishonish; 

¾  Barcha payg’ambarlarni e’tirof etish; 

¾  Parishtalarni e’tirof etish; 

¾  Oxirat, taqdirga ishonish. 

 

 

 

 

 

 

 

ISLOM 

MADANIYaTI 

Islomning asosiy 

ruknlari: 

¾  Kalimai shahodat; 

¾  5 vaqt namoz o’qish; 

¾  Ramazon oyida 30 kun ro’za tutish; 

¾  Zakot berish; 

¾  Haj ziyorati. 

 

 

85

Muhammad binni Abdulloh (570-632) hayotining oxirlariga kelib 630 

yilda ko’p sonli arab qabilalarining islom bayrog’i ostida birlashuvi negizida 

yagona davlatga asos soldi. Muhammad (s.a.v.) 632 yilda vafot etgach, uning eng 

yaqin safdoshi Abu Bakr Siddiq Xalifa deb e’lon qilindi. Shu tariqa, Arab 

Xalifaligi tashkil topdi.  

 

Payg’ambar 

noiblari- to’rt 

choriyorlar 

¾  Hazrat Abu Bakr Siddiq (632-634) 

¾  Hazrati Umar (634-646) 

¾  Hazrati Usmon (646-656) 

¾  Hazrat Ali (656-661) 

 

Mazkur choriyorlar hukmronligi davrida Xalifalik tarkibiga  Shom, Iroq, 

Yaman va boshqa hududlar qo’shib olindi. Umaviylar davrida (661-750) Arab 

xalifaligi hukmronligi shu qadar katta hududlarga yoyildiki, uning tarkibiga  

G’arbda Misr, shimoliy Afrika erlari, Andaluziya  (hozirgi Ispaniya), shimoli  

sharqda Kichik Osiyoning katta qismi, Eron va shimoliy-g’arbiy Hind sarhadlari 

kirar edi.  

VII asr o’rtalariga kelib  xalifalik e’tibori  O’rta Osiyo erlarini bosib 

olishga qaratiladi. 651 yilda arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar, so’ngra 

Amudaryogacha bo’lgan hududlar istilo qilinadi. Arablar bu hududlarni Xuroson 

deb ataydilar. Bu viloyat Arab xalifasi tomonidan tayinlanadigan noib orqali 

boshqariladi. Noib qarorgohi Marvda joylashgan edi. Arablar Amudaryodan 

shimoldagi boy viloyatlarni istilo etishga tayyorgarlik ko’radilar. Bu erlarni 

arablar Movarounnahr, ya’ni daryoning narigi tomoni deb ataganlar. Vatanimiz 

sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilganligini 

ta’kidlab o’tmoq joizdir. Uning birinchi bosqichi - VII asrning ikkinchi yarmiga 

to’g’ri keladi. Bu davrda ayrim arab lashkarboshlari qo’shini Amudaryo 

atrofidagi hududlarga bir necha bor hujumlar uyushtirib, bu erlarning boyliklarini 

talab, ma’lum o’ljalarni qo’lga kiritib, ortga qaytganligini kuzatish mumkin. 

Bundan ko’zda tutilgan asosiy maqsad- bu hududlarni yaqin kelajakda bosib 

olishga tayyorgarlik  ko’rish edi. Masalan, arab lashkarboshlari Ziyod ibn Abu