Biznes va tadbirkorlik

2.3. Oqil odam chegarani o`ylaydi 

 

Iqtisodchilar  odatda  odamlarni  idrokli  ekanligini  taxmin  qilishadi.  Oqil 

odamlar  o`z  maqsadlariga  erishish  uchun  iloji  bo`lgan  hamma  imkoniyatlardan 

foydalanishadi.  

  Oqil  odamlar  kamdan  kam  hollarda  hayot  qonunlarini  oq  va  qora  deb 

bilishadi.  Imtihonlar  bo`ladigan  vaqtda  talabalarning  qarorlari  imkoniyatlarini 

qo`ldan  boy  bermay  24  soat  mobaynida  o`rganish,  ammo  qo`shimcha  soatlarini 

televizor  ko`rish  o`rniga  ma`ruza  va  boshqa  zarur  o`quv  materiallarni  qaytadan 

ko`rib  chiqishga  sarflaydilar.  Bunda  mikroiqtisodiyotda  “chekli  o`zgarishlar” 

atamasi biron bir rejaning holatini kichik o`zgartirishda qo`llaniladi. Shuni yodda 

tutingki,  chekli  “chekka”  so`zining  ma’nosi,  siz  nima  qilayotganligingizning 

chegaralari doirasidagi chekli o`zgarishlardir. Oqil odamlar ko`pincha chekli foyda 

va chekli xarajatlarni solishtirish orqali qaror qabul qiladilar.  

Masalan, havo yo`llari korxonasi yo`lovchilarning chipta haqi qanchaligi, kim 

muntazam  ucha  olishi  kabilarni  o`rganib  chiqqan.  Uchish  jarayonida  faraz  qiling 

200 ta joy xarajatlari 100 000 AQSH dollari bo`lsin. Bu holda har bir joy uchun 

o`rtacha  chipta  narxi  100  000/200,  qaysiki  har  bir  joyga  500  dollardan  to`g’ri 

keladi. Bu havo yo`llari kompaniyasi chiptalarni kamida 500 dollardan sotadi, deb 

xulosa qilishimiz mumkin. Aslida, oqil havo yo`llari kompaniyalari ko`pincha o`z 

daromadlarini  chekli  darajasini  o`sirish  yo`llarini  topishni  o`ylaydi.  Tasavvur 

qiling, samolyot 10 ta bo`sh joy bilan havoga ko`tarilayapti, o`tirgan yo`lovchilar 

joy uchun 300 $ dan to`lashmoqchi, havo yollari kassasi chipta sotadimi? Albatta 

sotadi. Agar samolyot joylari bo`sh bo`lsa, yana bir necha yo`lovchiga xarajatlar oz 

miqdorda  qo`shiladi.  Garchi  o`rtacha  uchish  narxi  500  $  ni  tashkil  etsa  ham, 

qo`shimcha  yo`lovchining  chekli  xarajati  u  iste’mol  qilgan  1  paket  yong’oq  va 

ichilgan  1  banka  sodali  suv  qiymatidan  ortiq  bo`lmaydi.  Uzoq  muddat  kutgan 

yo`lovchi chipta sotib olish uchun chekli xarajatni ko`proq to`laydi. 

Chekli  qaror  qabul  qilish,  ba’zi  holda  ajoyib  iqtisodiy  tushuntirib  berish 

hodisasiga yordam beradi. Mana klassik savol: Nima uchun suv bunchalik arzon, 

oltin  bunchalik  qimmat?  Odamlar  yashash  uchun  suvga  muhtojdir,  bunda  oltin 

keraksizdir;  ammo  ba’zi  sabablarga  ko`ra,  odamlar  bir  piyola  suvga  qaraganda, 

oltin  uchun  ko`proq  to`lashni  xohlaydilar.  Sababi,  har  bir  shaxsning  xohish 

istaklari har bir keyingi chekli mahsulot unga keltiradigan foydaga asoslangandir. 

Chekli foyda shaxs yana qanchalik ko`p birlik mahsulotga egaligiga bog’liq. Suv 

muhim,  ammo  suvning  mo`l  ko`lligi  tufayli  bir  stakan  suvning  chekli  foydasi 

kichik. Solishtiradigan bo`lsak, hech kim  jon saqlab qolish uchun oltinga  muhtoj 

---

19 

 

emas, ammo oltin juda noyobligi tufayli odamlar oltinning chekli foydasi juda ko`p 

miqdorda bo`ladi, deb biladilar.  

 

Agar chekli foyda chekli xarajatlardan ortiq bo`lsagina, oqilona qaror qabul 

qilinadi.  Bu  tamoyil  nima  uchun  havo  yollari  kompaniylari  chiptasini  o`rtacha 

xarajatlardan past narxda sotadilar va nima uchun odamlar suvga nisbatan oltinga 

ko`proq  narx  to`lashayapti  kabi  savollarga  javob  beradi.  Bu  cheklilik  qoidasiga 

ko`nikish  biroz  vaqtni  talab  qilishi  mumkin,  lekin  mikroiqtisodiyotni  o`rganish 

insonlarga amaliyotda keng imkoniyatlar beradi.