Maktabgacha yoshdagi

Malakalar va uning turlari. Avval ongli bajarilib, keyinchalik 

avtomatlashgan ish-harakatlarga malakalar deyiladi. Malakalar 

shu bilan xarakterlanadiki, harakatlar oson va tez, go‘yo o‘z-

o‘zidan ongning kam ishtiroki bilan va kuchni kam ishlatadi-

gan holda bajariladi. Masalan: tajribali usta yaxshi va ko‘p ish-

laydi va ishni endigina boshlayotgan yosh xodimga qaraganda 

kam charchaydi yoki pianinochining royal klavishlarining usti-

da barmoq larini yurgizishi va hokazo.

Malaka hosil qilingach, ayrim harakatlar ustidan nazorat de-

yarli yo‘qoladi. Malakalar faoliyatimizning deyarli hamma tur-

lariga kiradi va biz amalga oshiradigan har qanday harakatlar-

---

87

ning ko‘pchilik qismini tashkil qiladi. Malakalar mehnat qilishni 

osonlashtiribgina qolmasdan, balki ijodiy ish uchun imkoniyat 

yaratadi, bizni unchalik murakkab bo‘lmagan harakatlarni ku-

zatish zarurligidan xalos qiladi. Takroriy harakatlar natijasida 

miya po‘stlog‘ida hosil bo‘ladigan murakkab shartli reflekslar, 

muvaqqat aloqalar sistemasi (bu aloqalar vaqtida bir qo‘zg‘alish 

go‘yo zanjir kabi boshqa qo‘zg‘alishlar seriyasini vujudga keltira-

di) malakalarning fiziologik asoslaridir, ya’ni I.P.Pavlov tili bilan 

aytganda dinamik stereotiplardir. Malakalar odamga hech vaqt 

tug‘ma holda berilmaydi. Murakkab malakalarni hosil bo‘lishiga 

ko‘p vaqt ketsa, sodda malakalar oz vaqt ichida hosil bo‘ladi. 

Ilgari hosil qi lingan malakalardan yangi malakani tarkib top-

tirishga ijobiy ta’siri malakalarning ko‘chirilishi deyiladi. Il-

gari hosil qilingan malakalarning yangi malakalar hosil qilish-

ga zararli, salbiy ta’sir ko‘rsatishi malakalarning interfrensiyasi 

deb ataladi. Mustahkamlangan malakalarning so‘nish hodisasi 

malaka ning deavtomatizatsiyasi deyiladi. Malakalarning interf-

rensiyasi juda kuchli bo‘ladi, shuning uchun noto‘g‘ri malaka-

ga ega kishiga qayta o‘rgatish bu ishda hali hech qanday mala-

kaga ega bo‘lmagan kishiga o‘rgatishdan ko‘ra qiyinroq bo‘ladi. 

Malakalarni hosil qildirishda 1-signal sistemasi: sezgilar, idrok 

va tasavvurlar katta rol o‘ynaydi. U amalga oshirilgan harakat 

to‘g‘risida miyaning tegishli qismiga xabar beradi. Miyadan esa 

bajarilgan ishni to‘g‘rilashni talab qiladigan qaytish signallari 

keladi. Muvaffaqiyatli harakatlar takrorlanib turadi va shu sab-

abli ularning mexanizmlari miyada mustahkam o‘rnashib ola-

di. Muvaffaqiyat 

siz harakatlar takrorlanmaydi va sekin-asta 

yo‘qoladi. Muayyan faoliyatni takomillashtirish maqsadida ish-

larning takroriy bajarilishi mashq deyiladi.