Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

2.  Ssuda  sh a rtn o m a si  bo‘iich a   taraflar,  u larn in g 

h u q u q   va   m ajbu riyatlari

Ssuda  shartnom asi  asosiy  xo'jalik  shartnom alaridan  bo‘lm asa-da, 

lekin  ayrim  sohalarda,  masalan,  maishiy,  m a’rifiy sohalarda,  shuningdek, 

m ahalla  aholisi  o'rtasida,  qo'ni-qo'shnichilikda  ancha  muhim rol o'ynaydi. 

Ssuda  shartnom asining  bu  aham iyati  unda  ishtirok  etishga  tom onlar 

o'rtasida  rag'batni  oshiradi.  Ssuda  shartnomasi  bo'yicha  faqat  ikki  taraf 

s u b y e k t  s ifa tid a   m u n o s a b a tla rg a   k irish ish i  m um kin .  O 'z b e k isto n  

Respublikasi  FKning  617-moddasiga  muvofiq,  ssuda  shartnomasida  taraf 

sifatida  ssuda  oluvchi  va  ssuda  beruvchi  ishtirok  etishi  mumkin.

Mol-mulkni  tekinga  foydalanishga  m ulk  huquqi  asosida  m uayyan 

mol-mulki bo'lgan h a r qanday shaxs berishi mumkin. Shuningdek, FKning 

618-moddasiga binoan ashyoni tekin foydalanishga berish huquqiga uning 

m ulkdo ri  b o 'lm agan,  lekin  q onun  yoki  m u lkd o r  tom onidan  vakolat 

berilgan  boshqa  shaxslar  ham   ega  bo'ladi.  Ayni  paytda,  tijorat  tashkiloti 

202

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'z  muassisi,  ishtirokchisi  (aksiyadori),  rah b a ri,  o'z  b o sh q a ru v   yoki 

nazorat  organlarining  a ’zosi  bo'lgan  shaxsga  ashyoni  tekin  foydalanishga 

berishga  haqli  emas  (FKning  618-moddasi  2-qismi).  Ssuda  shartnomasi 

ssuda  b eruvchining  m anfaatlarini  ko'zlab  tuzilm aydi,  binobarin,  bu 

shartnom a  ijara  shartnom asidan  farq  qilgan  holda,  m ulkdorning  biror 

m anfaatlariga  javob  berm aydi  va  m ulkdorning  ushbu  shartnom adan  

m anfaat  ko'rishiga  oid  huquqlari  bo'lmasdan,  faqat  ssuda  oluvchining 

m an faatlarin i  ko'zlovchi  m ajb u riy a tla rig in a   m av jud dir.  C hunonchi, 

FKning  619-moddasiga  binoan,  ssuda  beruvchi  ashyoni  tekin  ham da 

vazifasiga muvofiq foydalanish shartlariga javob beradigan holatda barcha 

m ansub ashyolari va tegishli hujjatlari bilan birga topshirishi shart. Ushbu 

m ajburiyat  ssuda  beruvchining  asosiy  m ajburiyati  bo'lib,  bunda  ssuda 

oluvchining  m anfaatlari  ko'zlangan.  Chunki  ssuda  oluvchiga  zaru r  ashyo 

topshirilmasa,  topshirilsa-da,  u  lozim  darajad a  sifatli  bo'lm asa,  bunda 

ssuda  b eru v chi  FK ning  620,  621-m oddalarida  belgilangan  ta rtib d a  

javobgar  b oiadi,  y a ’ni  agar  ssuda  beruvchi  ashyoni  ssuda  oluvchiga 

bermasa,  ssuda  oluvchi  shartnomani  bekor  qilish  va  yetkazilgan  haqiqiy 

zarar  o'rnini  qoplashni  talab  qilishga  haqli  b o iadi  (FK  620-moddasi).

FKning  621-moddasiga  muvofiq,  ssuda  beruvchi  tekin  foydalanish 

shartnom asini  tuzish  paytida  q asd d an   yoki  qo'pol  ehtiyotsizlik  bilan 

ashyoning kamchiliklarini aytib qo'ym agan  boisa,  bu kamchiliklar uchun 

javobgar  boiadi.

Ssuda beruvchi ashyoni topshirayotgan paytda uning kamchiliklarini 

aytib,  zarur  boisa,  shartnom ada  ko'rsatib  topshirishi  lozim.  A garda  aytib 

topshirm agan   b o isa ,  ssuda  beru v ch i  aybining  darajasi,  yetkazilgan 

zarardagi  haqiqiy  ishtiroki,  y a ’ni  hissasi  uning  bu  harak atn i  qasddan 

yoki  ehtiyotsizlikdan  sodir  qilganligi  bilan  belgilanadi.

Bunday  hollarda  ssuda  oluvchi:

1)  ashyodagi  kamchiliklami  tekin  b artaraf  qilishni;

2)  ashyoning  kamchiliklarini  tuzatish  uchun  qilingan  x arajatlam i 

qoplashni;

3) shartnom ani m uddatidan ilgari bekor qilishni va  ko'rilgan haqiqiy 

zararni  qoplashni  talab  qilishga  haqpi  boiadi.  Chunki  ssuda  beruvchi 

kamchiliklari  bor  b o ig an   ashyoni  berishi  oqibatida  ssuda  oluvchining 

m anfaatlariga  k a tta   zarar  yetadi.  Jum lad an ,  u  ssuda  olish  natijasida 

ko'rishi  m um kin  b oigan   foydani  ololmay  qolishi,  shartnom adan  nisbatan 

toiiqroq  foydalanish  uchun  boshqa  shaxslar  bilan  tuzgan  turli  sohadagi 

shartnom alardan  voz  kechishi  natijasida  ular  ko'rgan  zararlarni  toiashi, 

shartnom a  borasidagi nizo bo'yicha o'z huquqlarini himoya qilishni so'rab,

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sud,  xo'jalik  sudiga  m urojaat  qilganida  vujudga  keladigan  xarajatlari 

natijasida  k atta  m a ’naviy  va  moddiy  zarar  ko'rishi  mumkin.  B unday 

holda  haqiqiy  zarar  deb  ssuda  oluvchining  ololmay  qolgan  foydasidan 

tashqari,  qilgan  b archa  xarajatlari  tushuniladi  va  u   bu  zararni  to'liq 

holda  qoplashni  talab  qilib,  sudda,  xo'jalik  sudida  d a ’vo  qo'zg'atishga 

haqdi.  Bizga  m a’lumki,  shartnom aning  real  yoki  konsensual  harakterda 

bo'lishi  taraflarning  huquq  va  burchlariga  bog'liqdir.  Yuqoridagi  huquq 

va m ajburiyatlar konsensual harakterdagi shartnom alarda vujudga keladi. 

B ulardan  tashqari,  tara fla r  yana  bir  qator  h uquq  va  m ajburiyatlarga 

egadirlar.  Bunda  ham   m ajburiyatlar,  asosan,  ssuda  beruvchiga  tegishli 

bo'lib,  bu  m ajburiyatlarning  u   tomonidan  bajarmasligi  ssuda  oluvchida 

m a ’lum   huquqdarni  vujudga  keltiradi.

Ashyoni  ssudaga  topshirishda  yana  shunday  holat  ham   borki,  bu 

holat  ssudaga  topshirilayotgan  ashyoga  nisbatan  uchinchi  shaxslarning 

huquqlari  bilan  bog'liq.

Uchinchi  shaxslar  jumlasiga  merosxo'rlar,  ashyo  garovga  qo'yilgan 

bo'lsa,  kreditorlar,  servitut  huquqi  bo'yicha  mol-mulkning  bir  qismidan 

fo y d alan ay o tg an   bosh qa  sh a x sla r  va  shu  k a b ila r  kiradi.  Fuqarolik 

qonunchiligi talablariga binoan ashyoni, mol-mulkni tekinga foydalanishga 

topshirish unga nisbatan uchinchi shaxslarning huquqlariga ta ’sir qilmaydi. 

Ashyoni, mol-mulkni tekin foydalanishga topshirayotganda ssuda beruvchi 

ssuda  oluvchiga  m ol-m ulkka  nisbatan  uchinchi  shaxslarning  huquqi 

to'g'risida  aytib,  topshirishi  lozim.  Agarda  ssuda  beruvchi  tomonidan  bu 

h a ra k a t hilinmasa, ashyodan foydalanish mobaynida unga nisbatan ushbu 

huq uqlar mavjudligi aniqlansa  va  bu holat shartnom a  bajarilishiga salbiy 

ta ’sir ko'rsatadigan bo'lsa,  bunday holda ssuda  beruvchi javobgar bo'ladi. 

Bunda  ssuda  oluvchi  ssuda  beruvchidan  shartnom ani  m uddatidan  ilgari 

bekor qilishni va ko'rilgan haqiqiy zararni qoplashni talab qilishi  mumkin. 

Y uqoridag i  ho latlar,  asosan,  ssuda  oluvchining  h u h u q   va  qonuniy 

m anfaatlarini  ko'zlab  h ara k a td a   bo'ladi.  Lekin  shartnom aning  tekinga 

tuzilishi uning bir- tomonlama m ajburiyatlar belgilab tuzilishini bildirmaydi. 

S s u d a   o lu v c h in in g   h a m   m o l-m u lk n i  s a q la s h   b o 'y ic h a   b ir   q a to r  

m ajburiyatlari  m avjuddir.

Xususan,  FKning 623-moddasi mazmuniga ko'ra, ssuda oluvchi unga 

foydalanish  uchun  topshirilgan  ashyoni  normal  holatda  saqlashi  shart. 

A g ar  shartnom ada  boshqacha  holat  nazarda  tutilm agan  bo'lsa,  ssuda 

o luvchi  ashyoni  jo riy   v a  k a p ita l  t a ’m irlashi,  uni  saqlash  bo 'y ich a 

x a ra jatlarn i  o'z  hisobidan  am alga  oshirishi  lozim.  Bu  norm a  m ulkdor 

h u q u q larin i  him oya  qilishda  m uh im   rol  o'yn ayd i  va  shartn om a  bir

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to m onlam a  h a ra k te r d a   b o iis h lig in i  in k o r  etadi.  A shyoni  tek in g a  

foydalanishga topshirish ssuda oluvchida u yuzasidan ham m a harakatlarni 

amalga oshirishga olib kelmaydi. Ssuda oluvchi unga topshirilgan ashyodan 

sh artno m ada  belgilangan  sh a rtla rg a   m uvofiq,  ag a r  sh artn o m ad a  bu 

shartlar belgilanmagan bo'lsa, ashyoning vazifasiga muvofiq foydalanishga 

majburdir.  Bu  holat  FKning  617-moddasi  2-qismiga  binoan  545-moddaga 

h a v o la   q ilin g a n   b o 'lib ,  b u n d a   a g a r   s s u d a   b e ru v c h in in g   yozm a 

o g o h lan tirish ig a  q aram ay ,  ssu d a  oluvchi  m o l-m u lk d an   sh a rtn o m a  

shartlariga  yoki  mol-mulkning  vazifasiga  nomuvofiq  foydalansa,  ssuda 

beruvchi  shartnom ani  m uddatidan  ilgari  bekor  qilishni  va  zararning 

qoplanishini  talab  qilishga  haqli.  K eltirilgan  zarar  hajm ini  aniqlashda 

fo y d a la n is h g a   b e rilg a n   m o l-m u lk n in g   q iy m a ti,  a h a m iy a ti,  u n g a  

yetkazilgan  z a ra r  m iqdori,  nizo  bo'yicha  ssuda  b eruvchining  qilgan 

xarajatlari  hisobga  olinishi,  aybning  qasddan  yoki  ehtiyotsizlikdan  sodir 

etilganligi  m uhim   ahamiyatga  egadir.

Ssuda  oluvchining  yana  bir  m ajburiyati  ashyoning  tasodifan  nobud 

bo'lish  yoki  tasodifan  buzilishi  xavfi  ostida  javobgarlik  uning  zimmasida 

bo'lishidir.  FK ning  624-moddasiga  m uvofiq,  quyidagi  hollarda  ushbu 

m ajb u riy at  buzilishida  javobgarlik  ssuda  oluvchi  zim m asida  bo'lishi 

ko'rsatilgan:

1)  ashyodan  shartnom aga  yoki  uning  vazifasiga  nomuvofiq  holda 

foydalanishi  natijasida  ushbu  xavf  tug'ilsa  yoki  amalga  oshirilgan  bo'lsa;

2)  ashyoni  ssuda  beruvchining  roziligisiz  uchinchi  shaxsga  berishi 

tufayli  yuqoridagi  hoi  sodir  bo'lsa;

3)  garchi  ssuda  oluvchi  o'z  ashyosidan  voz  kechib,  ssudaga  berilgan 

ashyoning  nobud  bo'lishi  yoki  buzilishini  b a rta ra f  qilish  im koniyatiga 

ega  bo'lsa  ham   ashyoning  tasodifan  nobud  bo'lish  yoki  tasodifan  buzilish 

xavfi  uning  zimmasida  bo'ladi.

Birinchi qismda  ko'rsatilgan qoidalar m ulkka  nisbatan xo'jasizlikning 

oldini  olishga  qaratilgan.  Chunki  shartnom a  haq  evaziga  tuzilmaganligi 

uchun ssuda oluvchining ashyodan qaytarzda va tartibda foydalanishidan 

q at’iy  nazar,  h a r  qanday  holda  ham   foyda  ko'rish  imkoniyati  bo'lganligi 

sababli,  ssuda  oluvchi  ashyodan  ssuda  beruvchi  m anfaatlariga  zid  holda 

foydalanishi  xavfi  ancha  real  va  am aliyotda  ko'p  uchraydigan  holdir. 

Shu  m a’noda  yuqoridagi  norma  ushbu  holni  b artaraf  qilishga  qaratilgan.

Ikkinchi  norma  ssuda  beruvchining ashyo  egasi sifatida  uni  tasarru f 

etish  huquqini  himoya  qilishga  qaratilgan.

F K ning  164-m oddasi,  «O 'zbekiston  R esp ublikasid a  m u lk ch ilik  

to'g'risida»  gi  qonunning  1-moddasi  2-qismiga  muvofiq,  m ulkdor  o'ziga

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tegishli  mol-mulkka  o'z  ixtiyoriga  ko'ra  egalik  qiladi,  undan  foydalanadi 

va  tasarru f  etadi.  Shu  Qonunning  1-moddasi  3-qismida  m ulkdor  o'ziga 

qarashli  m ol-mulkka  egalik  qilish,  undan  foydalanish  va  uni  tasarru f 

etish  huquqini  boshqa  shaxslarga  berishga  faqat  o'zi  haqlidir,  deyiladi.

A garda  ssuda  oluvchi  yuqoridagi  harakatni  bajarsa,  ya’ni  mulkdor 

(ssuda  beruvchi)  roziligisiz  uni  (ashyoni)  uchinchi  shaxsga  foydalanishga 

b ersa,  b u n d a  m ulk dorning   y uqorida  sanab  o 'tilg an   m u tlaq   m ulkiy 

huquqlarini  buzgan  bo'ladi.  Ikkinchidan,  shu  harakati  natijasida  ashyo 

buzilsa  yoki  nobud  bo'lsa,  ssuda  oluvchi  ssuda  beruvchiga  mulkiy  zarar 

yetkazadi  va  m ulqdorning  mulkiy  huquqlariga  jiddiy  p u tu r  yetkazadi 

(ham mulkiy,  ham  shaxsiy  nomulkiy,  ya’ni  m a’naviy).  Bu  ham   shartnoma 

m ajburiyatlarining  bajarilmasligini  bildiradi,  chunki  odatda  shartnom a 

taraflarning manfaatlariga zid holda tuzilmaydi. Binobarin, ssuda oluvchining 

yuqoridagi  harakatlari  ssuda  beruvchining  m anfaatlariga  ziddir  va  bu 

o'z-o'zidan  ssuda  beruvchida  bir  qator  huquqlar  vujudga  keltiradi.

Yuqoridagiga  m utanosib  ravishda,  quyidagi  hollarda ssuda  beruvchi 

ashyodan foydalanish natijasida uchinchi shaxsga yetkazilgan zarar uchun 

javobgarlikni  o'z  zimmasiga  oladi:

1)  ag a rd a   z a ra r  ssuda  oluvchi  tom onidan  yoki  bu  ashyo  ssuda 

beruvchining  roziligi  bilan  qo'liga  tushib  qolgan  shaxslar  tom onidan 

qasddan  yoki  qo'pol  ehtiyotsizlik  tufayli  yetkazilganligini  ssuda  beruvchi 

isbotlay  olmasa;

2)  agar zarar ssuda  beruvchining  roziligisiz ssuda  oluvchi ixtiyoridan 

chiqib  ketgan ashyodan  foydalanib  yetkazilganligini  ssuda  beruvchi  isbot 

qila  olmasa.

Y uqoridagi  h u q u q   va  m a jb u riy a tla r  ssud a  b e ru v c h i  va  ssuda 

oluvchining  huquqiy  m aqom ini  belgilaydi  va  ssuda  shartnom asining 

m azmunini  ochib  beradi.