|
Kislotali yomg’irlar va ularning hosil bo’lish sabablari
Dunyoning kaysi bir hududida tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlarda
nomutanosiblik kuchaysa, o’sha xududda zkologik muammolar vujudga kela
boshlaydi va rivojlanadi. Hozirgi paytda nihoyatda tez-tez uchrab turadigan va o’z
yechimini kutayotgan ekologik muammolardan yana biri – bu kislotali yomg’irlar
muammosidir.
“Kislotali yomg’irlar”" atamasini birinchi marotaba 1872 yilda ingliz muxandisi
Robert Smit “Havo va yomgir: kimyoviy klimatologiya ibtidosi” asarida kiritgan
edi.
Ma’lumki, qazib olingan organik moddalarni yoqqanda va xususan, o’tinlarni
yoqqanda azot va oltingugurt oksidlari paydo bo’ladi. Ular havo tarkibidagi suv
bug’lari bilan reaksiyaga kirishib, kuchsiz azot va sulfat kislotalarga aylanadi.
Kislotali yomg’irlar asosan azot va sulfat kislotalarining suvli eritmalaridan tarkib
topilgan bo’lib, tabiatda paydo bo’ladigan turli ekologik falokatlarning asosiy
sababchisidir.
Suv bug’larining kondensasiyasi tufayli paydo bo’ladigan yog’ingarchilik suvlari
kimyoviy tarkibi jihatidan neytral bo’lmog’i lozim. Ularning vodorod ko’rsatgichi
RN yoki eritmaning kislotali yoki ishqorli xossalarini ifodalovchi ko’rsatgichi 7 ga
teng bo’lishi kerak. Ammo yog’ingarchilik suvlari havo tarkibidagi SO
2
gazlarini
eritib, bir muncha achiydi. Natijada yomg’ir suvlarining RN qiymati 5,6-5,7
atrofida bo’ladi.
Shuni yodda tutish kerakki, RN qiymatining bir qiymatga pasayishi kislotalikni 10
martaga, ikki qiymatga pasayishi esa, 100 martaga ortishini ko’rsatadi.
Oltingugurt dioksidi SO
2
va azot oksididan hosil bo’lgan sulfat va azot kislotalari
suvni achitib qo’yadi. Masalan, AQSh, Angliya va bir qator rivojlangan
mamlakatlarda yog’iladigan yomg’irlar va qor suvlarining RN qiymati 3-4 ga
tengdir. Demak, ular oddiy suv emas, balki kislotali yomg’irlardir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ko’l suvlarining RN qiymati har xil bo’lishi
mumkin. Turli ifloslanishlar va kislotali yomg’irlar tufayli RN ning o’zgarishi suv
ekosistemasida keskin kimyoviy va biologik o’zgarishlarga olib keladi. Tirik
mikroorganizmlar esa, suvning RN qiymati 6,5-6,0 ga etganda baliq urug’i (ikra),
ulitka va malyuskalar yo’q bo’lib kyetadi. Suvning RN qiymati 6-5 atrofida bo’lsa,
suvdagi barcha mikroorganizmlar, shu jumladan, forel, shuka, losos kabi baliq
turlari halokatga uchraydi. Suvning RN qiymati 4,5 dan ham pasayib ketsa, ko’llar,
daryolar va dengizlardagi barcha mikroorganizmlar halokatga uchrab, suvda
kislorodsiz (anaerobli) jarayonlar rivojlanib, metan SO
4
va oltinguturtli vodorod
H
2
S ajralib chiqadi, ya’ni suv sasiydi.
1974 yil 20 aprelda Shotlandiyaning Pitloxri shaharchasida yog’ilgan kislotali
yomg’irning RN qiymati 2,4 ga teng bo’lgan, ya’ni u suv emas, balki uksusga
yaqin bo’lgan. Bu hodisa jahon rekordi deb tan olingan.
Kislotali yomg’irlarni vujudga keltiruvchi gazlar uzoq masofalarga tarqalib ketishi
mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda Angliya, Germaniya va Fransiya hududlaridan
havoga ko’tarilgan azot va oltingugurt oksidlari Norvegiya, Shvesiya va Finlandiya
107
hududlarida troposferadagi suv bug’lari bilan reaksiyaga kirishib, shu mivtaqalarda
kislotali yomg’ir bo’lib yog’adi. Xuddi mana shunday hodisalar Rossiyada ham
sodir bo’lmoqda. AQShning shimoliy-sharqiy hududlaridan havoga ko’tarilgan
kislota hosil qiluvchi gazlar Kanada hududlariga o’tib, kislotali yomg’ir bo’lib
tushmoqda. Hozirgi paytda Kanadadagi 14 ming ko’lda hayot yo’q. Shvesiyadagi
85 ming ko’l va 100 ming km masofadagi daryo va daryo irmoqlaridagi suvlar,
kislotali yomg’irlar tufayli ifloslangan. AQShning N`yu-York shtatida
sayyohlarning suv havzalaridan baliq tutishlari qat’iyan man etilgan. Natijada
mazkur shtat har yili sayyohlar keltiradigan 1 mlrd dollar mablag’dan mahrum
bo’lmoqda, chunki daryo va ko’llardagi mazali forel balig’i kislotali yomg’irlar
ta’sirida kirilib bitgan.
Sanoat chiqindilarini atmosfera havosiga chiqarib tashlash natijasida havoning
ifloslanishiga “daraxtzorlarning spidi” deyiladi. Havoda hosil bo’lgan kislotalar
yog’in-sochinlar bilan birga Er yuziga kelib tushib, daraxtlar va o’simliklarning
rivojlanishiga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ularning barglari kislotali yomg’irlar
ta’sirida teshiladi, sarg’ayib qoladi va ko’piicha uzilib tushadi. BMTning
ma’lumotlariga qaraganda, Er kurrasidagi barcha o’rmonlarning 35%i kislotali
yomg’irlar ta’sirida zararlangan. Pol`shadagt o’rmonlarning 75%i kislotali
yomg’irlar tufayli kasallangan, chunki uning hududidan yiliga 3,9 mln. t
oltingugurt oksidi havoga ko’tarilmoqda.
1986 yilga kelib Niderlandiya, Germaniya, Shveysariya, Buyuk Britaniya
mamlakatlari o’rmonlarining 50% dan ko’prog’i kislotali yomg’irlar ta’sirida
qolgan.
Shuni ham yodda tutish kerakki, nafaqat ko’llar, ulardagi tirik organizmlar va
daraxtzorlar, balki tuproq va o’simliklar ham kislotali yomg’irlar ta’sirida katta
zarar ko’radi. Xususan tog’lardagi qorlar va muzliklar kulrang bo’lib qoladi,
yaproqlar sarg’ayib to’kila boshlaydi va daraxtzorlar qurib ketishi mumkin.
Tuproqdagi mikroorganizmlarning tarkibi o’zgaradi, tabiiy suvni achitib, tuproq
tarkibidan metall birikmalarini yuvib chiqishiga sabab bo’ladi va natijada tuproq
unumdorligi pasayadi. Bundan tashqari, kislotali yomg’irlar ta’sirida kichik
tomirchalar uchun nihoyatda zararli bo’lgan alyuminiyning harakatchanligi oshadi.
Bu esa; o’simliklarni qurib ketishiga sabab bo’ladi.
Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, kislotali yomg’irlar ta’sirida kiyim-
kechaklar, tolali mahsulotlar sarg’ayib qoladi, rangli izolyasion materiallar o’z
rangani yo’qotadi.
Bundan tashqari, kislotali. yomg’irlar ta’sirida elektr energiyasini uzatish liniyalari,
transformatorlar, ishlab chiqarish korxonalaridagi osbob-uskunalar, quvurlar,
dudburonlar korroziyaga uchraydi. Xususan qadimiy osoru atikalar nursizlanib
qoladi. Ularni yangisiga almashtirish yoki ta’mirlash ishlari katta iqtisodiy
mablag’larni sarflashni taqozo yetadi.
Kislotali yomg’irlar miqdorini kamaytirish maqsadida 1994 yildan boshlab
atmosfera havosiga chiqarib yuborilayotgan azot oksidi NO
2
miqdorini
kamaytirishga jazm qilindi. Buning uchun dizel yoqilg’ilari va issiqlik elektr
stansiyalarida foydalanib kelayotgan yoqilg’i turlaridan havoga ko’tarilayotgan
SO
2
miqdorini 1/3 qismini kamaytirishga harakat qilinmoqda.
108
Do'stlaringiz bilan baham: |
