Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

ББК  22.383я73+22,36я73
IS B N  9 7 8 - 9 9 4 3 - 3 1 9 - 8 1 - 3
©   0 ‘zbekiston  faylasuflari  m illiy jam iy ati,  2009.

---

KIRISH
Yadro fizikasi — atom yadrosining tuzilishi, xususiyatlari va yadro ichida 
yuz beradigan jarayonlarni  o ‘rganuvchi  fandir.
XIX asr oxirlariga qadar atom tuzilishi haqida hech narsa m a’lum emas edi.
1 8 9 6 -y ild a  A .B e k k e re l  r a d io a k tiv lik n i  k a s h f   e td i.  R a d io a k tiv  
nurlanishlaming fotoplastinkaga ta’sir etishini va ionlashish xususiyatlarini 
aniqladi.  Ikki  yildan  so‘ng  P.  Kyuri  va  M.  Skladovskaya  Kyurilar  uran 
tuzlarining  ham   radioaktivlik  xususiyatiga  ega  ekanligini  aniqladilar. 
Radioaktivlikyemirilish vaqtidauch xil ( a ,  f3,  у ) nurlanish vujudgakelishi 
va  nurlanish  intensivligi  tashqi  ta ’sirlarga  (tem peratura,  elektrom agnit 
maydon ta’siri, deformatsiya) bog‘Iiq  emasligini  aniqladilar.
1900-yili  K yuri,  E.R ezerford,  F.Soddilar  radioaktiv  nam unalardan
chiquvchi  a - n u r  ikki  marta ionlashgan geliy atomi,  (3-nur tez elektronlar 
oqimi,  у -esa  qisqa  elektrom agnit  toMqin  ekanligini  an iq lad ilar.  Bu 
radioaktivlik  hodisalarini  atom,  m olekulalarda  boMadigan jarayonlar  deb 
tushuntirib  boMmaydi,  balki  yangi  bir  soha -  yadroda  deyishlikni  taqozo 
etadi.
J.J.Tomson  1897-yil  29-aprelda  elektronni  kashf etdi.  1904-yilda  esa 
o‘zining  atom  modelini  tavsiya etdi.  Unga  ko ‘ra,  atom  oMchami  R  =  10-8 
sm  boMgan  shar,  bunda  m usbat  zaryad  va  massasi  tekis  taqsim langan, 
elektron  m a’lum  konfiguratsiya  bilan joylashib,  Kulon  qonuni  bo‘yicha 
alohida  boMaklari  bilan  ta ’sirlashib  turadi.  Elektron  a to m d a   m a ’lum 
muvozanat holatda boMib, agaru muvozanatdan siljisa, kvazielastik kuchlar 
elektronni  muvozanat holat atrofida tebranishga m ajbur etadi  va nurlanish 
yuzaga keladi.
Atomdagi musbat vamanfiyzaryadlamingtaqsimlanishxarakterini o ‘rganish 
maqsadida  E.Rezerford  va  uning  xodimlari  a-zarrachalam ing  moddalarda 
sochilishini  o ‘rgandilar.  Tajriba  natijasida  a -z a rra la r  o ‘zlarining  dastlabki 
yo‘nalishini turli burchak ostida o‘zgartirgan. B a’zilari juda katta (deyarli  180° 
gacha)burchakkasochilgan. Olingan natijalargaasoslanib, Rezerford atom ichida 
juda kichik hajmga to‘plangan va katta massaga tegishli kuchli  musbat elektr 
maydon  (yadro) mavjud  boMgandagina  a-z a rra la r shunday  katta burchakka 
sochilishi mumkin,  degan xulosaga keladi  va  1911-yilda o ‘zining sayyoraviy

---

modelini  yaratdi.  Bu  modelga  ko‘ra,  elektronlar yadro  atrofida joylashadi. 
Elektronlar  soni  esa  shundayki,  ularning yigMndi  manfiy  zaryadi  yadroning 
musbat zaryadini neytrallab turadi. Atomning bunday sayyoraviy modeliga ko‘ra, 
uning  deyarli  butun  massasi  kattaligi  (oMchami) taxminan  10-12  sm  ga teng 
boMgan atomning markazi -  yadrosida to'plangan.
Rezerford  sochilgan  a  -zarralar sonini aniqlashda atom yadrosi zaryadi 
Ze  ni  va  a-zarran in g   zaryadi  Z ae  ni  nuqtaviy  deb,  ular orasidagi  o‘zaro 
ta’sirlashuvni  Kulon qonuni
ga bo ‘ysunadi deb hisobladi, bunda r-zaryadlar orasidagi masofa. Energiya 
va harakat miqdori m omentining saqlanish qonuniga ko‘ra sochilish uchun 
quyidagi  formulani yaratdi
Bu yerda: d N -  sochilish nuqtasidan r-masofadagi d Q  -fazoviy burchakka 
to ‘g ‘ri kelgan va 0   burchak ostida sochilgan  a -z a rra la r soni;
0 - a - z a r r a n i n g   sochilishdan  oldingi  va  keyingi  y o ‘nalishi  o‘rtasidagi 
burchak;  N 0~  sochuvchi  yaproqchaga  tushayotgan  dastadagi  a-zarralar 
soni;  t — sochuvchi  yaproqcha  qalinligi;  n0 -  sochuvchi  moddaning  1  sm3 
dagi yadrolari soni; ma,  $  a - m o s  ravishda zarraning massasi va boshlangMch 
tezligi.
(1) formuladan:
Tajribalar (2) formulaning to ‘g ‘ri ekanligini tasdiqladi, ya’ni  a  -zarralar 
m oddadan  o'tayotganda  ogMr  zaryadli  zarralardan  kulon  kuchi  ta’sirida 
sochilishligini  hamda  a -z a rra la r bilan  sochuvchi yadro orasidagi masofa 
10“12  sm  boMganga qadar to ‘g ‘ri ekanligini tasdiqlaydi.
/