Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

Христиан Вольф - мантиқшунос олим

---

38
Христиан Вольф
(1676-1754) немис файласуфи, математиги ва
мантиқшунос олимидир. Вольфнинг мантиқий таълимотида ақл масаласи энг
асосий ҳисобланади. Ақлий билиш ҳулоса чиқаришга асосланади. Унинг фикрича,
билим априор ёки апостериор йўл билан хосил қилинади. Аппостериор билим –
тажрибага асосланган билимдир. Аввалдан билиб олинган таърифлар ва ҳолатлар
априор билим бўлиб, улар ҳулоса асосларини ташкил этади. Унинг таъкидлашича,
мантиқ хақиқатни билиш ва хатоларга йўл қўймаслик учун билиш
қобилиятларини қўллашга ўргатувчи фандир. Вольф мантиқни назарий ва амалий
қисмларга ажратади. Назарий мантиқ тушунча, ҳукм ва ҳулоса, чиқаришни
ўрганади. Амалий мантиқ баҳс, мунозара жараёнида, мутоала қилганда, фикрни
баён қилганда, умуман амалий ҳаётда хақиқатни аниқлашга ўргатади. У хақиқатга
қуйидагича таъриф беради: фикрнинг объект билан тасаввур қилинган буюмнинг
билим билан ўзаро мослиги хақиқатдир.
Унинг таъкидлашича, билиш уч боскичда амалга оширилади: тушунча, ҳукм
ва ҳулоса чиқариш. Ҳукм икки тушунчадан таркиб топади. Ҳулоса берилган
ҳукмлардан янги ҳукмни ҳосил қилишдир.
Вольф математик ва мантиқий исботларга катта эътибор беради. Исботловчи
асослар сифатида тушунчаларнинг таърифини, тажриба натижаларини,
аксиомаларни, постулатларни ва аввалроқ исботланган тезисларни тан олади. У
тафаккур қонунларини онтологик ҳарактерга эга деб таъкидлайди. Зиддият
қонунини энг олий принцип сифатида қуйидагича таърифлайди: «Бир буюм бир
вақтнинг ўзида ҳам бўлиши, ҳам бўлмаслиги мумкин эмас». Етарли асос қонунига
эса «ҳамма мавжуд нарсалар ўзининг етарли асосига эга, шунинг учун улар
мавжуд эмасликдан кўра, мавжуддир», деб онтологик таъриф беради.
Х. Вольфнинг қарашлари Германияда мантиқга оид илмларнинг кейинги
ривожи чун катта аҳамиятга эга бўлди. Баумейстер (1709-1785), Мейер (1718-
1777) ва Л. Эйлер (1707-1783) каби мантиқшуносларга унинг ғоялари сезиларли
таъсир кўрсатган.