N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

Galileo  Galiley  (1564  -  1642).  Italiyalik 
qomusiy  olim,  riyoziyotchi, 
falakiyotshunos,  faylasuf,  tabiiyotshunos  olim  Galileo  Galiley  Piza  shahrida  dunyoga 
keldi.
U  obro‘li,  biroq  kambag'allashgan  aslzoda  oilaga  mansub  edi.  Otasi 
Galileyning  hakim  bolishini  orzu  qilardi.  Shu  bois  u  Piza  dorilfununining  tibbiyot 
qulliyotiga  o ‘qishga  kirdi.  Lekin  Galileydagi  riyoziyotga  boMgan  qiziqish  ustunlik 
qildi.
Galiley  avval  ibodatxona maktabida,  keyin  dorilfununda o'qidi.
U  Arximedni  o ‘ziga  ustoz  deb  bilgan.
1589-yilda  Galiley  Piza  dorilfununida  professor  ilmiy  unvonini  oldi.  U 
dorilfununda  dars  berish  bilan  bir vaqtda mexanika va falakiyotshunoslikka oid  qator
49

---

tadqiqot  ishlarini  olib  bo rib ,  j i s m l a r n i n g   tushishi,  ula rn in g   q iy a lik   sirtdagi  harakati 
qonunla rin i  o ‘rgandi.  S H u n i n g d e k ,   o s m o n  ji s m la r i n in g   harakatin i  kuzatd i.
Galiley   o ' z   t a d q i q o tl a r i g a   ta y a n g a n   h o ld a   A ris to teln in g   K o in o t  tuzilishi 
va 
m e x a n ik   h o la tig a   d o i r  t a ’lim oti  xato   ekanin i  m a ’lu m   qildi.  D o ril fu n u n   o 'q itu v c h ila ri 
va  din  pesh volari  u n in g   bu  fikrig a  qars hi  chiq ish di.  O q ib a td a   olim   Piz ani  tark  eti shga 
m a jb u r  bo'ldi.
G aliley   1 5 9 2 -1 6 1 0 -y i ll a rd a  
P aduan  d o r i lfu n u n in in g   ri y o z iy o t  k a fe d r a sid a  
ishladi.
O lim   16 0 9 - y i ld a  t e l e s k o p n i  ixtiro  qildi.  Bu  ilk  te le sk o p   orqali  o s m o n  ji s m la ri n i 
30  baravar k a tta lik d a   k o 'r i s h   m u m k i n   edi.
Olim  1610-yild an  F lo r e n s i y a  gers ogi  saroyida  xiz m a t  qila  bosh ladi.
G aliley  O y d a g i  k ra te rla r  v a   t o g '  tiz m alarini  aniq ladi.  M u s h ta ri y n in g   y o 'ld o s h i, 
Q u v o sh d a g i  d o g 'l a r ,  Z u h r a   s a y y o r a s i  fazalari,  Z u h a ln i n g  xalq alarini  k a s h f  etdi.
1633-y iId a  r u h o n i y la r   G a l i l e y n i n g   “O la m n i n g   ikki  tizimi  h a q id a g i  su h b a t la r” 
nom li  asarini  m u h o k a m a  qil ib ,  u n d a   ilgari  surilgan  fikrlarni  ( Y e m i n g   Q u y o s h   atr ofid a 
aylanishi,  Q u y o s h n in g   e s a   ti n ch   turishi)  rad  etdilar.  Rim  papasi  G .G a l ile y   ustid an  sud 
olib  borish  t o ’g 'r i s i d a   k o ' r s a t m a   berdi.  Y oshi  70ni  qo ra la b   q o lg a n   x asta  G alileyni 
R im ga  keltirib,  z o 'r l i k   bilan  s a y y o r a la r   o la m ig a   oid  fikrlar idan  v o z   k e c h is h g a   m a j b u r 
qildilar.
Sud  t u g a g a n d a n   k e y in   G a lil e y   F io r e n siy a g a   quvtadi  va  reaksio n  r u h o n iy la rn in g  
t a ’qibiga  q a ra m a y ,  ilmiy  ta d q iq o tla rin i  d a v o m   ettiradi.
O lim  1642-yild a  s h o g ird la r i  Vivia ni  va  Torrichelli  q o 'l i d a   j o n   bera di.  Katolik 
ch erkovi  1971-y ilg a  k e li b g in a   G a lile y   ustid an  chiq arilgan  a y b lo v   h u k m in i  be k o r 
qildi.
B arc ha  psixik   h o d is a la r  h a m   shu  q o n u n la r g a   b o 'v s u n a d i la r .  M o d d i y   narsalar 
T .G o b b s  fikricha,  o r g a n i z m g a   t a ’sir  etib.  sezgini  hosil  qiladi.  In ersiy a  q o n u n ig a  
k o 'r a .  sezgidan  u n in g   k u c h s i z   izi  sifatida  ta s a v v u rla r  p a y d o   b o 'la d i .  U la r  e s a   fikrlar 
zanjirini  hosil  qiladi  va  bu  fi k rlar  se z g ila r  q a n d a y   k e tm a -k e t li k d a   a lm a s h g a n   b o 'ls a , 
shu n d ay   tartibda jo y l a s h a d i .  B u n d a y   b o g i a n i s h   keyin   assotsiatsiya  n o m in i  oldi.  A g a r 
avvalgi  harakat  y a n a   t a k r o r la n s a   va  ustunlik  qilsa.  ke yin gila ri  h a ra k a tla n u v c h i 
materiya  bilan  b o g 'l i q   b o 'l g a n d a n   te kis  stold a  tom chi  h a ra k a t la n g a n d a  
suv  ham  
h a rak atlan g an id ek   u n in g   k e ti d a n   harak atlan ad i.  A sosiy  psix o lo g ik   fe n o m e n la r d a n   biri 
sifatida  assotsiatsiyala rni  D e k a rt  va  Spinozalar  tan  o lishgan.  Lekin   ta f a k k u r  va 
irodag a  nis bata n  u n in g   b il im n in g   quyi  shakli  deb  h is obla gan.  T . G o b b s   birinchi  b o 'li b  
assotsiatsiyan i 
p s i x o lo g i y a n in g   univ ersal  qonuni 
sifatida  t a ’riflaydi.  O 'z i n i n g  
q obiliy atla r  haqid agi  t a ’limoti  bilan  T .G o b b s   Dekartni  " T u g ' m a   g 'o v a l a r ”  haqid agi 
g ipotezasini  qattiq   tan q id   qildi  v a   o d a m l a r d a   t u g ' m a   bir-biridan  ustun  belgilari 
b o 'lm a s lig in i  is b o tlash g a  intildi.  T . G o b b s   bevosita  F .B e k o n n in g   d a v o m c h i s i  sifatida 
em pirik  v o 'n a li s h   n a m o y a n d a s i  s ifatid a tanildi.
Em pirik  p s i x o lo g i y a n in g   " o t a s i ”  J.L o k k   b o 'ld i.  U n in g   “ Inson  aqli  haqid agi 
ta jriba"  asari  p s i x o lo g i y a n in g   k eyingi  taraq q iy o tig a  kuchli  t a ' s i r   etdi.  L ok k n in g  
maqsadi  inson  bilis h in in g   p a y d o   b o 'li s h i  va  rivojlanishining  tajribaviy   o 'r g a n i s h d a n  
iborat  edi.  B u n d a   u  " t u g ' m a   g 'o y a l a r "   g 'o y a s i n i  inkor  etib,  b ilim la r n in g   m anbai 
individ ning  hayotiy  tajribasi  d e b   biladi.  T ajrib an in g   o 'z i d a   esa  L o k k n in g   fikricha, 
ikkita  m a n b a   bor:  sezgi  va  re flek siy a  Sezgi  o b ’yel  tdagi,  tabiatd agi  b a rc h a   m o d d iy
50

---

narsalar b o ‘lib,  ularnin g  mahs uloti  fikrlardir.  Y a ’ni  “ biz  sariq,  oq  yashil,  issiq,  sovuq, 
y u m s h o q ,  qattiq,  shirin,  achchiq  va  boshqalar  haqidagi  fikrlarni  shu  m anba  orqali 
o la m iz ”  d eb  hisoblaydi  J.Lokk.  Reflek siy aning  obyekti  aqlimiz  faoliyati  bilan 
e gallangan  va  biz  tashqaridan  olo lm aydigan  fikrdir.  O ng n in g   o b ’yekti  shu  fikrdir, 
chunki  o n g   J.L o k k n in g   berg an  t a ’rifiga  k o ‘ra,  aqlim izda  ro ‘y  bera yotgan  narsalarni 
idrok  etishdir.  J.L okk  tajriba  manbalarini  o 'z a r o   farqlasada,  ularni  bir-biridan 
ajratm ay di.  U ning  fikricha,  sezgi  bilim nin g  boshi,  refleksiya  sezgi  asosid a  paydo 
b o 'la d i.  Buni  u  shunday  t a ’riflaydi:  “ A qld a  birorta  nars a  h am   y o ‘qki,  u  sezg ida  ham  
m avjud  b o 'l m a s a ” .  J.L o k k a   k o ‘ra,  fikrlar  2  xil,  oddiy  va  m urakkab,  bo'la di.  O ddiy  
fikr  faqat  bitta  b o 'la d i.  O ddiy   fikr  faqat  bitta  tushunchani  o 'z id a   saqlaydi.  Bosh qa 
fikrlar  parchalanm aydi.  M u rak k ab   fikrlar  oddiy  fikrlarni  q o 'sh ish ,  taqqoslash, 
u m u m las h tiris h   v a   abstraktlashtirish  natijas ida  paydo  bo'la di.  O ddiy   fikrlar yig 'indisi 
ongni  tashkil  etadi.  M u rak k ab   fikrla m in g  hosil  bo'lish  m anbalaridan  biri  sifatida 
J.L o k k   ass otsiatsiyani  keltiradi.  U  birinchi  b o 'li b   “ fikr  assotsiatsiyasi’’  degan  atamani 
kiritadi.
B ilim la rim iz  -   deydi,  J.L okk  barcha  rnushkulotlarni  qam rab  olish  va  h a m m a  
savolla rg a j a v o b   topish  qudra tid an  m axr umdir.
Ilm  olm o q lik   yaxshi  ruhiy  sifat  eg alarida  ezgu  fazilatlarning  y a n a d a   ravnaq 
topishiga  xizm at  qiladi.  Y Axsh i  ruhiy  sifatlardan  m a h r u m   odam lar  esa  qancha  k o 'p  
ilm  olsalar,  shu n ch a  a hm oqroq  va  b e m a 'n iro q   b o 'lib   boradilar.
Ehtimollik  bilimdagi  kem tik lam i  to'Idiradi.
J o n   L o k k .  Ingliz  faylasufi  J.L okk  (1 632-1704)  A ngliyaning jan u b iy   g'arbidagi 
so m erset  g rafligiga  qarashli  Rington  shaharchasid a  puritanlar  oilasida  tu g'ild i.  U ning 
otasi  adv o k at b o 'li b ,  K ro m vel  ar m iy asinin g  otliq  eskadronig a q o 'm o n d o n l ik   qilgan.
J.L o k k   O k sfo rd   dorilfununi  qoshidagi  diniy  kollejda  ta 'l im   oldi.  Keyinchalik 
tibbiy ot  ilmini  o 'rg a n d i.  1656-yilda  u  O ksfo rd   dorilfununinin g  bakalavrlik,  1658- 
yilda  esa  m agistrlik  ilmiy  dara jasiga  sa zovor  bo'ldi.  U  k im yogar  Robert  Boyl  bilan 
do'stlash ad i.  Bu  d o 's t lik   unda  faylasuflar  Dekart  va  Gassendi  t a ’limotiga  qiziqish 
uy g 'o tad i.
J.L okk  oliy  hu k u m at  idoralarida  xiz m at  qilib,  m ansab  p o g 'o n alarid an   tez 
yuqorila b  boradi  va  A ngliya  hukum atining  lord  kansleri  lavozimiga  erishadi.
J.L okk  39  yoshidan  bosh lab  falsafa  ilmini  ishtiyoq  bilan  o ’rganish ga  kirishadi. 
1682-yiIda  olim   h u k u m atd a 
y uz  bergan  siyosiy  ta nglik  tufayli  Angliyani  ta shlab 
N id e rla n d iy a d a   yashay di.  1689-yilda  u  vataniga  qaytadi  va  birin  -   ketin  horijda 
y ozgan  asarlarini  ch o p   etadi.
J .L o k k d a   sxolastik  falsafaga  tanqidiv  m unos abat  va  tabiiy  fanlarga,  ay niq sa 
tibbiyot  va  kim y o g a  qiziqish  ju d a   erta  paydo  bo'ldi.  J.Lokk  o"z  oldiga  intellektual 
'‘to z a la sh ” ni  am a lg a  oshirish,  y a ’ni  bilishni  tanqidiy  te ks hirishni  m aqs ad  qilib  q o 'y d i. 
U  ay nan  diniy  va  ahloqiy  m u a m m o la rg a   doir  tuganm as  bah slar  uni  qo'llan u v ch i 
tu shunchala rnin g  k o'pchilig i  um idsiz  dara jada  noan iq   va  n o to 'g 'r i  em as mi,  degan 
savolni  berishga  m a jb u r qilganini  tan  oladi.  J.Lokk  faylasuflar  ham   tabiat  hodisalarini 
tadqiq  qiluvchi  olim lar  kabi,  tajriba  y ordam ida  q adam   baqadam   o l g 'a   yurishlari 
kerak,  d eb  hisoblaydi.  B uyuk  m uam m olarn i  k o 'ri b   chiq ishga  o 'ti s h d a n   oldin  o 'z, 
vositalarim iz,  y a ’ni  o ‘z  tushunchala rim izni  o 'r g a n i b   chiq ishim iz  kerak. 
Shunin g 
uchun  J.L okk  bilishni  tanqid  qilish  va  tilni  tahlildan  o'tk a z ish d a n   boshlaydi.  A m m o
51

---

“v o s i ta l a r” g a   b o ' l g a n   q iz iq is h   u n in g   k o n k re t  m u a m m o l a r   bilan   s h u g 'u l la n is h ig a   h a m  
hala qit  b e r m a y d i.  J .L o k k   p e d a g o g i k a   va  siyosiy   n a z a r i y a n in g   k la ssik laridan  biri 
h isoblanadi.
B o s h q a r u v   h a q id a   tr akta t  asarini  li b eralizm n in g   bibliyas i  d e b   ataydilar.  U ning 
birin chi  q is m i  a b s a l y u ti z m   ideologi  ser  R obert  F ilm e r  ( 1 5 8 8 - 1 6 5 3 )   ni  ta nqid  qilishga 
b a g 'i s h l a n g a n .  Ikkinchi  q is m i d a   J.L o k k n in g   da v la t  v a   ta biiy   h u q u q   haqid agi  o ‘z 
g 'o y a l a r i   k o 'r i b   c hiq ilg an.  Bu  a s a m i  V ilg elm   O r a n s k i y   ( 1 6 5 0 - 1 7 0 2 )   konstitution 
m o n a r x iy a s i n in g   asoslanishi  sifatida  baho lag a n lar,  a m m o   u n ig   g 'o y a l a r i   F ransiyada 
ham ,  A m e r i k a d a   h a m   in qilo biy  rol  o ‘>nagan.  J .L o k k   s h u n i n g d e k ,  din iy  b a g 'rik e n g lik , 
ta r b iy a   h a q id a   o 'y la r ,  x ristian lik n in g   aq lg a  m u v o fiq lig i  asarlari  h a m d a   in sonnin g 
bilishi  h a q id a  tajrib a  n om li  e p is te m o lo g i k   asar  m uallifidir.
U n in g   q u y id a g i  asarlari  m a ’lum:  “ T a b ia t  q o n u n la r ig a   d o ir  tajribala r”  (1662- 
1664),  “ D in   erkinligin i  e ' t i r o f  e tish g a  do ir  ta jrib a ”  (1 6 6 7 ) ,  “ T ib b i y o t  s a ’nati  h a q id a ” 
(1669),  “ Inson  ta f fa k u ri g a   d o ir  ta jrib a la r”  (1689,  o lim   bu  asar  u stid a  20  yildan  ziyod 
m e h n a t  qilgan),  “ T a r b iy a g a   oid  b a 'z i  fikrlar”  (1 6 9 3 )  va  ssh.k.
L e v b n i t s   h a y o ti : 
G otfrid  V ilgelm   Ley b n its  (1 6 4 6 - 1 7 1 6 )   n e m is  edi  a m m o, 
qiro l-o fto b   L y u d o v ik   X IV   ( 1 6 3 8 - 1 7 1 5 )  d a v rin in g   fa ylasufi  b o 'l g a n i   bois,  as osan 
fr an su z  tilida  h a m d a   lotin  tilida  ijod  qilgan.  U n in g   tu r m u s h   tarzi  S p inozaning 
uzla tla nish 
tu r m u s h   tarzig a  ta m o m i la   teskari  b o 'l g a n .  L e y b n its  to m   m a ’nod ag i 
d u n y o v iy   inson  b o 'li b ,  u n in g   uvi  butu n  Y e v r o p a   h is o b lan g an .  U n in g   qobiliv ati  turli 
nazariy  va  am a liy   so h a la rd a   n a m o v o n   b o 'lg a n . 
M a s a la n ,  u  k onchil ik ,  siyosiy 
islohotlar, 
m oliya, 
q o n u n c h ilik . 
optika 
tr a n sp o rt 
m u a m m o l a r i 
va 
ilmiy 
ha m j a m i y a tl a rn i  ta shkil  qilish  bilan  s h u g 'u l la n g a n .  B u n d a n   tas hqari,  Leybnits  j u d a  
k o ' p   s a y o h a t  qilgan  va  o 'z i d a n   15  m i n g d a n   ortiq  x a td a n   iborat  epis to ly ar  m e r o s 
q old irgan.  U  turli  qirol  saroyla ri  bilan  alo qa  qilgan  va  qirol  naslid an   b o 'l g a n   shaxsla r 
bilan  tanish  b o ’lgan.  N a z a riy   m iq iy o s d a   u  falsafa,  te o lo g iy a .  h u q u q ,  fizika.  tibbiyot, 
tarix   v a   filologiya  so h a la rid a   faoliy at  k o 'r s a t g a n .  U  a y n iq s a   N y u t o n   bilan  bir  vaqtda 
va  u n g a   b o g ’liq  b o 'l m a g a n   hold a  y aratgan  o 'z i n i n g   dif ferensia l  his o b lash   kashfiyoti 
bilan  m as h h u r.
K o 'p l a b   asarlarid an   faqat  ikkitasini  tilga  olib  o 't a m i z .   T e o d it s e y a d a   X u d o   va 
iblisnin g  o ' z a r o   aloqasi  m as alalarini  k o 'r i b   chiq adi  va  m u m k i n   b o 'l g a n   d u n y o lar n in g  
e n g   vaxsh isi  h i s o b la n g a n   bu  d u n y o d a g i  y o m o n l ik l a r   u c h u n   j a v o b g a r li k d a n   Xudoni 
xalo s  eti s h g a  
urinadi. 
M o n a d o l o g iy a d a   aso siy   va  f u n d a m e n ta l  elem entlari 
“ n io n a d a l a r ”  b o 'l g a n   o la m n in g   tuzilislii  m u h o k a m a   qilin adi.  L e y b n its  shuningdek, 
J . L o k k n in g   e p i s t e m o b g i y a s i n i  
inson  Lilishi  h aqid agi  yangi  ta jribalarda  ta nqidiy 
tahlildan  o 'tk a z g a n .