Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Suhbat.  Suhbat  savolning  hal  qilinishida  o’quvchilar  va  o’qituvchining 
ishtirokida  xarakterlanadi.  Suhbatning  maqsadga  qaratilganligi  o’quvchilar  bilimini 
safarbar qilib, hal qilinishi kerak bo’lgan savollar bilan aniqlanadi. 
Suhbat  natijasida  o’quvchilar  o’qituvchi  rahbarligida  tegishli  xulosa 
chiqarishlari,  xulosani  umumlashtirishlari  kerak.  Suhbat  o’quvchilarga  notanish 
bo’lmasligi  lozim:  hali  o’quvchilar  o’zlashtirmagan,  bilmagan  bilimlarni 
“aniqlash”  uchun  vaqtni  bekorga  sarflash  yaramaydi.  Suhbat  yakunlovchi, 
umum-lashtiruvchi  va  yangi  bilimlarni  eskilari  bilan  bog’lovchi  darslarda  alohida 
ahamiyatga  ega.  Yangi  materialni  tushuntirishdagi  suhbat  odatda  o’qituvchining 
hikoyasi  bilan  birga  qo’shib  olib  boriladi.  Bu  hollarda  o’qituvchining  savollari 
qonun-qoidalari va voqealar o’rtasidagi bog’lanishlarni tushunishga yordam beradi. 
Suhbat  yangi  materialni  o’rganishda,  kuzatishlar  yoki  amaliy  ishga  yakun 
yasashda,  ekskursiyalar  o’tkazishda,  o’rganilgan  materialni  takrorlashda, 
shuningdek,  tajribalarni  umumlashtirib  namoyish  qilishda,  tabiiy,  tasviriy  hamda 
ekran  vositalari,  darslik,  sinfdan  tashqari  o’qish  uchun  adabiyot  bilan  ishlashda 
qo’llaniladi. 
Suhbatning  bosh  maqsadi  shundaki,  bunda  o’qituvchi  rahbarligida 
o’quvchilar  ongida  tabiat  jismlari  hamda  hodisalari  haqida  to’g’ri  tasavvur  va 
tushunchalar shakllanadi. 
Tabiat  bilan  tanishtirishning  birinchi  bosqichida  suhbat  o’qituvchining 
savollar  berishi  va  chaqirilgan  o’quvchilarning  savollarga  javob  berishi  shaklida 
kechadi.  Keyin  suhbat  boyib,  kengayib  boradi.  Masalan,  o’tkazilgan  amaliy  ish 
asosida  sinfga  savol  berib,  o’qituvchi  bir  savolning  o’ziga  o’quvchilardan  har  xil 
javoblar  oladi;  kim  boshqacha  o’ylaydi?  Kim  aniqroq  aytadi?  kabi  savollar  bilan 
murojaat  qilib,  ularni  rag'batlantiradi.  Natijada  o’quvchilarda  asta-sekin  ijodiy 
faollikni  rivojlanishi  uchun  zarur  bo’lgan  sifatlar  shakllanib  boradi.  Bundan 
tashqari,  suhbat  o’quvchilar  ishidagi  kamchiliklarni  to’g’rilashga  imkon  beradi, 
yakka  yondashish  tamoyilini  amalga  oshirish  uchun  keng  imkoniyatlar  ochib 
beradi. 
Suhbatda  savollar  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Ular  qisqa,  aniq  bo’lishi, 
javobni  aytib turadigan xarakterda ikkilantiruvchi  ma'noga ega bo’lmasligi, bir so’z 
(“Ha”  yoki  “yo'q”)  bilan  javob  berishni  talab  qilmasligi  kerak.  Masalan,  jamoa 
qurtxonasida  ipak  qurti  ustida  kuzatishlar  (3-  sinf)  o’tkazilgandan  keyin  bajarilgan 
ishlarga  ushbu  maqsadga  yo’nalgan  savollar  yordamida  yakun  yasash  kerak:  tut  ipak 
qurti  qanday  rivojlanadi?  Uning  tashqi  ko’rinishi  qanday?  Qurtning  tanasi  qanday 

---

shaklda? Qurt qay taxlit pilla o’raydi? Pilla o’rash qancha  vaqt davom etadi? Pilla 
ichida  nima  bo’ladi?  Kapalak  qanday  paydo  bo’ladi?  U  qancha  vaqt  yashaydi? 
Kapalak hayoti qanday tugaydi? 
Bunday  savollar  o’quvchilarning  mustaqil  aqliy  faoliyatini  rivojlantiradi, 
chunki  savollarga  javoblar  ishlab  chiqarish  kuzatishlari  bilan  quvvatlangan 
bo’ladi.  Suhbat  metodi  hikoya  metodi  bilan  chambarchas  bog’liq.  Mavzuni 
tushuntirgach,  o’qituvchi  albatta  bilimlami  o’zlashtirish  darajasini  aniqlash  uchun 
hikoya  va  namoyish  qilinadigan  ko’rgazmali  qurol  mazmuni  bo’yicha  suhbat 
o’tkazadi. 
Suhbatning  o’quv  jarayonida  qanday  o’rin  egallashi  va  qanday  didaktik 
maqsad  mo’ljallanganligiga  qarab:  kirish  suhbati,  takrorlovchi  suhbat,  bayon 
qiluvchi suhbat va yakunlovchi suhbat kabilarga bo’linadi. 
Kirish  suhbatidan  yangi  bo’lim  yoki  yangi  mavzuni  o’rganish  oldidan 
foydalaniladi.  Uning  maqsadi  o’quvchilardagi  darsda  o’rganiladigan  masala 
bo’yicha  tasavvurlarni  aniqlash  yoki    tiklashdir.  Chunonchi,  3-  sinfda  “Dala 
o’simliklari”  mavzusini  o’rganishga  kirisha  turib,  kirish  suhbati  vaqtida  bolalarga 
ushbu  savollami  berish  kerak:  Kim  dalada  bo’lgan?  Dalalarda  nimalar  o’sadi?  Siz 
qanday  madaniy  o’simliklarni  bilasiz?  Siz  qanday  texnika  o’simliklarini  bilasiz? 
Sizga qaysi g’alla o’simliklari  ma'lum? Faqat shundan keyingina o’qiituvchi yangi 
materialni tushuntirishga kirishadi. 
Takrorlovchi suhbat o’iganilgan materialni mustahkamlash va fahmlab olishga 
yordam  beradi.  U  yangi  material  o’rganilgandan  keyin,  shu  darsning  o’zida  mavzu 
yoki  bo’lim  o’rganilgandan  so’ng  5  daqiqadan  20-25  daqiqagacha  vaqt  davomida 
o’tkaziladi.  Takrorlovchi  suhbat  paytida  ham  mavzuni  o’iganishdagi  o’sha 
ko’rgazmali qurol va tarqatma tabiatshunoslik materialidan foydalaniladi. 
Bayon qiluvchi suhbat o’quvchilarning o’zlari borliqning jism va hodisalarini 
kuzatishini  nazarda  tutadLo’qituvchi  tomonidan  yo’naltirilgan  o’quvchilar  o’zlari 
uchun  yangi  obyekt  va  hodisalar  bilan  tanishadilar.  Tirik  tabiat  burchagida 
o’tkazilgan  tabiat  obyektlari  va  tajribalarni  kuzatishlar  natijasida  o’quvchilarda 
shaxsning  har  tomonlama  rivojlanishi  uchun  katta  ahamiyatga  ega  bo’lgan  atrof 
olamga tadqiqiy yondashish shakllanadi. 
Yakunlovchi suhbat. Yakunlovchi suhbat o’quvchilar o’rganilgan mavzu bo’yicha 
xulosa  chiqara  olishlari  uchun  o’tkaziladi.  Masalan,  “Granit”  mavzusi  o’iganilgandan 
keyin  quyidagi  savollar  bo’yicha  yakunlovchi  suhbat  o’tkaziladi:  Biz  qanday  mavzu 
bilan  tanishdik?  Qanday  yangiliklarni  bildik?  Granit  qanday  tuzilishga  ega?  Granit 
rangi  nimaga  bog’liq?  Granit  tarkibiga  nimalar  kiradi?Granitdagi  kvars  qanday 
aniqlanadi?  Sludadagi  kvars-chi?  Dala  shpatidagi-chi?  Granitning  yemirilishi 
natijasida nimalar hosil bo’ladi?