Oxirigacha ma’lum bir ketma-ketlikda amalga oshiriladi

§1.1. Asosiy tushunchalar 

 

Protokolni  ishtirokchilari  (ayrim  o’rinlarda  sub’ekt  yoki  tomonlar 

ham  deb  nomlanadi)  sifatida  nafaqat  foydalanuvchi  yoki  abonentlar, 

balki  mijoz  va  server  ilovalari  rolini  bajaruvchi  jarayonlar  ham 

qatnashishlari mumkin. 

 

Kriptografik protokolda ishtirok etuvchilarning har biri protokolni 

amalga oshirish jarayonida quyidagi harakatlarni bajarishlari mumkin: 

 protokolni boshqa ishtirokchisiga yoki ishtirokchilariga xabarlar 

jo’natishi; 

 boshqa ishtirokchidan xabarlar qabul qilishi; 

 quyida keltirilgan ichki harakatlarni  

˗ qandaydir hisoblashlarni bajarishi; 

˗  qandaydir shartlarni tekshirishi; 

˗ o’zgaruvchilarni qiymatlarini yangilashi. 

Kriptografik  protokollarda  sikl,  qadam  va  seans  tushunchalaridan 

keng foydalaniladi.  

Protokolning  sikli  (inglizcha  round)  protokoldagi  faqat  bitta 

ishtirokchi  faol  bo’ladigan  vaqt  oralig’ini  anglatadi.  Sikl  o’z  navbatida 

qadam  (inglizcha  step,  action)  lardan  tashkil  topadi.  Protokolning 

konkret  ishtirokchisi  tomonidan  sikl  jarayonida  tugallangan  harakat 

protokol qadami deb nomlanadi. Masalan, kriptografik protokol qadami 

sifatida quyida keltirilgan harakatlardan biri bo’lishi mumkin: 

˗ tasodifiy sonni generasiya qilish; 

˗ xabarni jo’natish; 

˗ qandaydir funksiyani qiymatini hisoblash; 

˗ xabar yoki kalitni shifrlash; 

˗ sertifikat, kalit, imzo va boshqalarni tekshirish; 

˗ xabarni qabul qilish va jo’natish. 

Protokol  qadamlari  ketma-ketligi  protokol  siklini  tashkil  qiladi. 

Ikki  ishtirokchi  asosidagi  kriptografik  protokollarda  sikl  deyilganda 

faqatgina  bitta  ishtirokchi  faol  bo’lgan  vaqt  oralig’ida  bajarilgan 

---

qadamlar  (harakatlar)  ketma-ketligi  tushuniladi.  Sikl  bir  (faol) 

ishtirokchi tomonidan xabarni shaklantirish va jo’natish orqali faollikni 

boshqa ishtirokchiga o’tishi bilan tugallanadi.   

Konkret  ishtirokchilarning  aniq  bir  protokolni  amalga  oshirishi 

seans deb nomlanadi.   

Seans  doirasida  protokolning  har  bir  ishtirokchisi  bir  yoki  bir 

necha  rollarni  bajarishi  mumkin.  Protokolning  boshqa  seansida 

ishtirokchilar rollarnu almashishlari va boshqa funksiyalarni bajarishlari 

mumkin. 

Misol. Maxfiy axborot almashinuv protokoli.  

Sikl №1: 

1-chi qadam: A ishtirokchi 

1

M

 xabarni shakllantiradi. 

2-chi qadam: A ishtirokchi 

 

1

1

M

E

S

k AB



ni hisoblaydi. 

3-chi qadam: A ishtirokchi B ishtirokchiga 

1

S

 xabarni  jo’natadi. 

4-chi qadam: B ishtirokchi 

1

S

 xabarni qabul qiladi va xabardan A 

jo’natuvchining identifikatorini biladi.  

5-chi qadam: B ishtirokchi 

 

1

1

S

D

M

k AB



  matnni hosil qiladi. 

Sikl №2: 

1-chi qadam: B ishtirokchi 

2

M

 xabarni shakllantiradi. 

2-chi qadam: B ishtirokchi 

 

2

2

M

E

S

k BA



ni hisoblaydi. 

3-chi qadam: B ishtirokchi A ishtirokchiga 

2

S

 xabarni  jo’natadi. 

4-chi qadam: A ishtirokchi 

2

S

 xabarni qabul qiladi va xabardan B 

jo’natuvchining identifikatorini biladi.  

5-chi qadam: A ishtirokchi 

 

2

2

S

D

M

k BA



  matnni hosil qiladi. 

Ushbu  protokolni  quyidagi  sxematik  ko’rinishda  osongina 

ifodalash mumkin: 

(1)   

:

B

A



 

 

1

M

E

k AB

, 

(2)   

:

B

A



 

 

2

M

E

k BA

. 

Ko’pgina  mavzularni  bayon  qilishda  protokolni  aynan  mana  shu 

sxematik ko’rinishidan foydalaniladi.