Fiziologiyasi va gigiyenasi

3.  5.  5. Asab  tizim ining  gigiyenasi
O 'sib  kelayotgan  yosh  avlodning  sog'lig 'ini  saqlash  masala- 
si  keng  m a’nodagi  tushuncha  bo'lib.  o'quvchilarning  charchashi, 
y a'n i  toliqishi  va  o 'ta   charchashining  oldini  olish  vazifasini  ham 
o ’z  ichiga  oladi,  bu  esa,  birinchi  navbatda.  o'quvchining  o 'ta   toli- 
qishiga  yo ’l  qo'ym aslik  bilan  bog’liq.  Bu  masala  maktabdagi  pe- 
dagoglar,  tibbiyot  xodimlari  va  ota-onalarning  diqqat  markazida 
turishi  lozim.  «M aktab  kasalliklari»  deb  ataluvchi  kasalliklarning 
oldini  olish  hozirgi  vaqtda  o'quvchilar  tarbivasi  bilan  shug'ulla- 
nuvchi  har  bir  shaxsning  kundalik 
aso siy  
vazifalaridan  biridir.
Zam onaviy  o'qitish  jarayoni.  o ’quvchiga  axborot  berishning 
yangi  shakl  va  usullarini  qo'llam oqda,  ya'ni  bilim  berishning  sa- 
maradorligini  oshirishiga  qaratilgan  texnika  vositalari  va  yangi 
innovatsion  texnologiyalaridan  keng  foydalanilmoqda.  Natijada 
o'quvchining  darsdagi  faoliyatini  bir  muncha  faollashtirishga  eri- 
shildi.
Shuni  ta ’kidlash  kerakki,  hozirgi  zamon  sharoitida  maktab 
o'quvchisiga  maqbul  o'q uv   yuklamasini  belgilash  muhim  dolzarb 
vazifa hisoblanib,  birinchidan.  o'q uv   rejasida belgilangan  bilimlar- 
ni  o ’quvchi  tomonidan  to 'lich a  o'zlashtirishni  ko'zda  tutsa.  ik- 
kinchidan,  o ’quvchining  o 'z   shaxsiy  ehtiyoji  uchun  ham  yetarli 
vaqt  ajratiladi.  Eng  muhimi.  o'quvchining jism oniy  rivojlanishiga, 
ish  faoliyatiga  va  salom atligiga  salbiy  ta'sir  etuvchi  omillarning 
oldi  olinadi.
O 'quv  yuklam asining  pedagogik  va  gigivenik jihatlarini  o 'rg a ­
nish.  toliqishning  oldini  olish  y o ’llarini  izlab  topish  pedagogika
106
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fani  va  maktab  o'qituvchilari  oldida  turgan  muhim  m asalalardan 
biri  hisoblanadi.
Odam  organizmining  barcha  to'qim a  va  a ’zolaridagi  hayotiy 
jarayonlar.  ularning  ishi  markaziy  asab  tizimi  tom onidan  boshqa- 
riladi.
Odam  tug'ilganidan  boshlab  uning  butun  umri  davomida  baja- 
radigan aqliy  va jism oniy  faoliyatining takomillashuvi. y a ’ni tarbi- 
yalanishi.  bilim  oiishi,  hunar  o ‘rganishi  miya  po'stlog'idagi  asab 
markazlarining  funksional  holatiga  bog'liq.
Asab tizim ining faoliyati ikki xil sababga ко т а  susayishi mum- 
kin.  Birinchidan,  asab  to'qim alaridagi  tu g'm a kamchiliklar,  tu g ‘il- 
gandan  keyin  har  xil  kasalliklar,  shikastlanishlar  oqibatida  asab 
faoliyatining  pasayishi;  ikkinchidan,  asabning  funksional  kasal­
liklari,  y a’ni  gigiyenik  talablarga  rioya  qilmaslik  natijasida tizim- 
ning zo'riqishidan nevroz, y a ’ni asab kasalliklari paydo bo'lishidir.
K o'pincha  ota-onalar  va  o'qituvchilar  o'quvchi  xulqida  va  ho- 
latida aqliy  charchash alomotlarini  sezsalarda,  e'tibor bermaydilar, 
chunki  bu  o'zgarishlar,  vaqtinchalik  boTib,  tez  o 'tib   ketadi  deb 
o'ylashadi.  Lekin  bular  bolada  boshlanyotgan  sur unkali  charchoq- 
likning  birlamchi  belgilari  boMib,  «astenik  sindrom»  deb  ataladi 
va  bu  kasallik  markaziy  asab  tizimi  faoliyati  buzilishining  bir  turi 
hisoblanadi.  K asallik belgilarning paydo  bo'lishi va kechishi  dara- 
jasiga  qarab.  astenik  sindrom  shartli  ravishda  bir  necha  bosqichga 
ajratiladi.
Birlamchi -  giperstenik bosqichda serzardalik, o 'ta  ta ’sirchanlik, 
o ‘zini tuta bilmaslik,  besabrlik kabi belgilar paydo  b o ia d i.  Bolalar 
faol  b o iish a d i.  ammo  ularning  faoliyatida  tartib  bo'lm aydi.  Ular 
tinimsiz boMib, biror ishni oxirigacha diqqat-e’tibor bilan bajara ol- 
maydilar,  ozgina muvaffaqiyatsizlik  ular  faoliyatini  izdan  chiqarib 
vuboradi.  Ular  qiynalib  uvquga ketishadi,  bezovta uxlashadi,  k o ‘p 
tush k o ‘rishadi.
Agar  o 'z   vaqtida  chora  ko'rilib.  kasallik  sabablari  bartaraf etil- 
masa,  kasallik  kuchayib,  ikkinchi  bosqichga  o'tib   ketadi.  Bunda 
o ‘ta  ta ’sirchanlik  va jizzakilik,  toliqish  bilan  birga  kechadi.  Bola-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ning  ish  faoliyati  kuchli  boshlanib,  birdan  pasayib  ketadi.  Jahldor- 
lik.  yomon  kayfiyat  va  odamovilik  bilan  almashinadi.  Bunda 
o'quvchi yozgan paytida boshqalarga nisbatan gramm atik xatolarni 
ko'proq  qiladi.  B a'zida  duduqlanish.  kamgaplik.  tunda  siydik  tuta 
olmaslik.  ya'ni  enurez  holatlari  yuzaga  chiqadi.  Bundan  tashqari, 
so ’zlardagi  harflarni  ham  tushirib  qoldiradi.  yangi  materialni  qivin 
o'zlashtiradi,  lanjlik va  bosh  og'rish o'quvchi  ish  faoliyatini  susay- 
tiradi.  Bunday  holatlar  paydo  b o ; 1 ishiga  ko'pincha  o 'tk ir  yuqumli 
kasallar  bilan  og'riganlik,  ichki  a'zolarning  surunkali  kasalliklari. 
bahor  va  qish  fasllarida  bola  va  o'sm irlar  organizmida  vitamin 
yetishmasligi,  o'quv  yuklamasining  ortib  ketishi  kabi  omillar  sa­
bab  bo'ladi.  Albatta.  k o 'p   narsa  maktab  va  oiladagi  ruhiy  muhitga 
bog'liq.  Oilada  ota-onalar  o'rtasidagi janjallar,  ichkilikbozlik,  bo- 
laga  nazoratsizlik,  oilalarning  buzilib  ketishi.  bolalar  va  o'sm irlar 
asab  tizimi  faoliyatining  izdan  chiqishiga  sabab  bo'lsa.  maktab  va 
litsevlarda o'qituvchi  bilan o'quvchi, talaba o'rtasidagi  yoki  o 'q u v ­
chi  va  talabalarning  o'zaro  kelishm o\chi 1 iklari,  o ’quvchilarning 
o'qituvchidan  qo'rqib  qolishi.  bu  kasallikning  yuzaga  chiqishiga 
turtki  b o ia d i.
Asab tizim iga  b o g iiq   bo'lgan  bunday  negativ  holatlarni  yo'qo- 
tish uchun ota-onalar,  shifokorlar va  pedagoglar  birgalikda  ish olib 
borishi.  uni  yuzaga  keltirgan  sabablarni  bartaraf  etishga  harakat 
qilishi ari  kerak.  Buning  uchun  maktabda  dars jadvallari  va  o'quv 
vuklamalari  bolaning  yosh  xususiyatini  hisobga  olgan  holda  tu- 
zilishi,  o'quvchilar  vitaminlarga  boy,  yuqori  kaloriyali  ovqatlar 
iste'm ol  qilishi,  faol  dam  olishi.  sof  havoda  sayr  qilishi,  tonusni 
kuchaytiradigan  achchiq  choy.  kofe  ichmasliklari  kerak.  O 'qituv- 
chilar  o'quvchilar  bilan.  ularning  xarakterini.  hisobga  olgan  holda 
muom ala  qilishlari  kerak.
Maktab  o'quvchilari  va  litsey  talabalari  asab  tizim ida  bunday 
kamchiliklarning  yuzaga  kelmasligi  uchun  3 -4  soatdan  keyin  yoki 
dars  oxirida  o'quvchilar  uvga  kelgandan  keyin  ularni  dam  oldirish 
katta  aham iyatga  ega.
Shuni  unutmaslik  kerakki.  aqliy  mehnat  bilan  shug'ullanuvchi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larda zo'riqish alomatlari boshqalarga nisbatan ko'proq uchraydi va 
bu  harakat  faolligi  (gipodinamiya)  kam aygan  sharoitda  yorqin  na­
moyon bo'ladi.  Bu holat  emotsional  zo'riqish bilan birga qo'shilib, 
ko'pincha  yurak-qon  tomir  kasalliklariga,  asab  va  endokrin  tizi­
mi  faoliyatining  buzilishiga  olib  keladi.  Bolalar  va  o'sm irlarning 
shakllanayotgan yosh  organizmi,  ayniqsa,  aqliy  zo ‘riqish asoratla- 
riga  o 'ta   sezgir  bo'ladilar.
Bilim  berishning  amalda  q o ilanilayotgan  hozirgi  o ‘quv  dastu- 
ri  o'quvchining  yuksak  bilim  olishiga  va  faol  fikrlash jarayoniga 
m o ijallan g an  b o iib .  bolalar va o ’smirlardan kuchli  aqliy  emotsio­
nal  mehnatni  talab  qiladi.  O 'tkazilgan  tadqiqotlarning  koi*satishi- 
cha.  o'qishning  og'irligi  o ‘quvchilar  salom atligiga  salbiy  ta ’sir 
ko'rsatadi. shuningdek, asab buzilishi. xulq-atvorda beqarorlik alo- 
matlari  paydo  bo'lishiga  olib  keladi.
Aqliy  mehnat  (o'qish,  yozish,  fikrlash.  masala  yechish,  dars 
tinglash  va  tayyorlash  va  hokazolar),  asosan,  k o ’rish,  eshitish. 
a ’zolari  va  ularning  bosh  miya  po'stlog'idagi  markazlarining  asab 
hujayralarini  bajaradigan  ishidir.
Shunday  ekan.  o'quvchilar  aqliy  mehnat  gigiyenasining 
zarur 
shartlarini:  kun  tartibiga  rioya  qilish, jism oniy  tarbiya va  sport  bi­
lan shug'ullanish, o'quv va o ’qishdan tashqari m ashg’ulotlar uchun 
sharoit  yaratish,  bir  faoliyatni  ikkinchisi  bilan  almashtirib  turish, 
spirtli  ichimliklar  ichmaslik,  chekmaslik,  zararli  odatlarga  beril- 
maslik  va  hokazolarni  ongli  ravishda  bajarishga  harakat  qilishlari 
zarur.