10 mavzu: O’qituvchi psixologiyasi reja

sifatlari ajratib ko’rsatilgan:  

1.  O’z kasbiga muhabbat, o’quvchilarni seva olishi. 

2.  O’z mutaxassislik fanini yaxshi bilishi, unga qiziqishi. 

3.  Pedagogik taktga  (odob va go’zallikka) ega bo’lish. 

4.  Bolalar jamoasiga singib keta olish. 

5.  O’z mehnatiga ijodiy yondashish. 

6.  Javobgarlikni his etish. 

7.  Tarbiyaviy bilimlarni egallaganligi. 

O’qituvchi faoliyatidagi pedagogik qobiliyatning o’ziga xos tizimlari mavjud. Qobiliyatlar 

tizimi quyidagi xususiyatlari bilan farq qilinadi: 

---

· asosiy xususiyatlar; 

· tayanch xususiyatlar; 

· etakchi xususiyatlar; 

· yordamchi xususiyatlar. 

Pedagogik qobiliyatlar faqat pedagogik faoliyatning samarali bo’lishini va shart-sharoitini 

ifodalamasdan,  balki  ko’p  jihatdan  muvaffaqiyatli  ishlashning  natijasi  hamdir.  Pedagogik 

qobiliyatda o’qituvchining o’zaro fikr almashuvi bilan bog’liq xususiyatlari asosiy rol o’ynaydi. 

Quyidagi  pedagogik  qobiliyatning  asosiy  xususiyatlari  o’qituvchining  yuksak  pedagogik-

psixologik bilimlari natijasida doimiy shakllanib boradi: 

Kommunikativ qobiliyat: o’qituvchining pedagogik jamoa va ota-onalar, mahalla ahli bilan 

bo’ladigan  o’zaro  muloqotida  ularning  ruhiy  holatlarini  tushunish  va  ularga  hamdard 

bo’lish,   muloqotga  kirishishida  pok  ko’ngillilik.  O’qituvchi  bunda  psixologik  bilimlarga  ega 

bo’lishi, muomala madaniyatini muntazam o’zida shakllantirib borishi lozim.  

Pertseptiv  qobiliyat:  tashqi  olamni  va  muhitni  sezish,  idrok  etish,  ya’ni  kuzatuvchanlik 

muhim  rol  o’ynaydi.  O’qituvchining  shijoati  natijasida  rivojlanadi,  takomillashadi.  O’qituvchi 

o’quvchining  psixologiyasini,  psixik  holatini  o’ziga  singdirib  idrok  etadi,  sinf  jamoasining 

holatiga pedagogik vaziyatiga odilona baho beradi.  

Empatik  qobiliyat:  bolalarga  bo’lgan  muxabbatdan  kelib  chiqadigan  o’quvchilarning  his-

tuyg’usini,  psixologik  holatlarini  qalbdan  his  etish,  tushunish,  idrok  etish,  ularga  achinish 

xususiyatlaridir. 

Ta’lim  jarayonini  muqobillashtirish  qobiliyati:  o’qituvchi  o’z  bilimini  o’quvchi  ongi  va 

tafakkuriga  kam  kuch  sarflash  evaziga  etkaza  olishi,  ta’lim  va  tarbiyada  belgilangan  muddatda 

maqsadga erishish qobiliyatidir. 

Didaktik  qobiliyat:  o’quvchilar  bilan  muloqot  qilishda,  pedagogikaning  ta’lim  va 

tarbiyaviy  qonuniyatlarini  hamda  metodlarini  chuqur  o’zlashtirgan  holda  samarali  dars  berish 

qobiliyatidir.  Shuningdek,  dars  pedagogik  texnologiyalar  asosida  jahon  andozalariga,  hozirgi 

zamon talablariga javob berishi kerak. 

Tashkilotchilik  qobiliyati: 

pedagogik  qobiliyatning  tarkibiy  qismidir.  U  sinf 

o’quvchilarining o’qituvchi tomonidan turli jamoat ishlariga, to’garaklarga jalb qila olishida, sinf 

jamoasining har bir o’quvchiga faol vaziyatni ta’minlab berishida namoyon bo’ladi.  

Konstruktiv  qobiliyat:  o’qituvchining  ongli  ravishda  yuzaga  keltirilgan  kasbiy 

pedagogik  vaziyat bosqichlarini oldindan  rejalashtira olishi. 

Bilish  qobiliyati:  o’qituvchining  o’z  fanini  va  boshqa  fanlarni  chuqur  bilishida, 

o’zlashtirishida namoyon bo’ladi. 

Anglash  (tushunish) qobiliyati: o’qituvchining ziyrakligida, voqea va xodisalarga adolatli 

munosabatda bo’lishi.  

Pedagogik  qobiliyatlarning  tayanch  xususiyatlari  kuzatuvchanlik  –  ko’ra  bilish 

ko’nikmasidir. Bu – individual narsaning o’ziga xos tomonini, ijodiy faoliyat uchun boshlang’ich 

materialni  ko’ra  bilish  demakdir.  Rassomning  kuzatuvchanligi,  tabiatshunos  olimning 

kuzatuvchanligidan  farq  qilishi  o’z-o’zidan  ravshan.  Ularning  kuzatuvchanligi  turlicha 

yo’nalishda bo’lganligi sababli, ularning har biri o’z tafakkuri va dunyoqarashiga ega. 

Qobiliyatning  etakchi  xususiyati  ijodiy  tasavvur  qilishdir.  Bu  xususiyat  faqat  rassomga, 

matematika  o’qituvchisiga,  adabiyotshunosga  xos  bo’lmasdan,  balki  aynan  barcha  fan 

o’qituvchilariga ham tegishli. 

Har qanday kasb sirlarini mukammal egallash uchun qobiliyat kerak. Pedagogik qobiliyat 

sog’lom  o’qituvchidagina  shakllanadi.  Biroq  u  yuqori,  o’rtacha  va  past  darajada  bo’lishi 

---

mumkin. Ushbu turli darajadagi qobiliyatlarda mujassamlashgan hislatlar va xususiyatlar orasida 

ba’zilari yordamchi rol o’ynaydi. 

Pedagogik  qobiliyatlar  tizimiga  kiradigan  yordamchi  xususiyatlar  va  hislatlar 

quyidagilardan iborat: 

o   aql–idrokning  muayyan  turlari,  hozirjavoblik;  kamchiliklarga  tanqidiy  e’tibor, 

sobitqadamlik;  

o  o’qituvchining nutqi: notiqlik san’ati, so’z boyligining teranligi;  

o   aktyorlik  xususiyati:  mimika  va  pantomimika,  xayoliy  fantaziya  ishlata  olish,  ruhiy 

hissiyotni jilovlay olish. 

o  pedagogik takt va pedagogik nazokatga ega bo’lish. 

3.  Pedagogik nazokat va pedagogik takt. 

Pedagogik  nazokat  –  o’qituvchi  axloqiy-ma’naviy  qiyofasini  namoyon  etuvchi  me’yor 

tuyg’usi yoki xulq va odob qoidalariga rioya qilishi demakdir. Pedagogik nazokat o’qituvchining 

o’quvchilar  bilan  o’zaro  munosabatini  tashkil  qilish  vositasi.  Psixologik  til  bilan  aytilganda, 

nazokat  insonning  bir  qolipdagi  barqaror  tasavvurlarida  mujassamlashgan  shaxsiy  insoniy 

hislatlarining yig’indisidir.  

O’qituvchi  xulq-atvorida  pedagogik  nazokat  ma’lum  bir  muddatda  shakllanib tugaydigan 

jarayon emas, uning omillari ham jamiyat taraqqiyoti natijasida uzluksiz sayqallanib boradi:  

·      pedagogik  nazokat  o’qituvchining  butun  pedagogik  faoliyatida  sayqallanib 

takomillashib boruvchi jarayon;  

·     pedagogik nazokat odatda tugallangan shaklga ega bo’lmay, insoniy fazilatlar evaziga 

uzluksiz boyib boradi;  

·     o’qituvchi pedagogik nazokatning tarkibiy qismlarini ijtimoiy muhitga va odamlarning 

yashash tarziga, urf-odatiga qarab o’zgartirishi mumkin;  

·      o’qituvchi  pedagogik  nazokatning  nozik  qirralarini  chuqur egallashga  doimo  intilishi 

talab etiladi; 

·     pedagogik nazokatni o’qituvchi har bir o’quvchi bilan o’zaro munosabatda o’zi uchun 

eng qulay shaklga keltirib, ma’lum bir muvozanatda saqlashi lozim.  

Pedagogik  nazokatni  egallash  malakalari.  Pedagogik  nazokat  pedagogik  mahorat  bilan 

birga yillar davomida ustozlar tajribasini o’rgangan holda va o’z hayotiy hamda kasbiy faoliyati 

tajribalaridan  kelib  chiqib  shakllantirilib  boriladi.  O’qituvchining  ma’naviy  etuklik  darajasi, 

nazokat  sirlarini  o’rganishda  o’quvchilar  bilan  muloqot  qilish  ko’nikma  va  malakalarini 

egallashi,  maxsus  psixologik  bilimlarga  ega  bo’lishida,  o’z  ustida  tinimsiz  mehnat  qilishi 

natijasida  erishiladi.  Avvalo  bu  bilimlar  o’quvchilar  yosh  xususiyati  psixologiyasini  va 

bolalarning individual xarakterini bilish bilan bog’liq. 

Axloq  asoslarini  bilish,  hatti-harakatlarda  axloqiy  ma’noni  kasb  ettirish  ham  katta 

ahamiyatga ega. Shu bilan birga o’quvchi ruhiyatiga ijobiy-tarbiyaviy ta’sir etish yo’llarini bilish 

o’qituvchilarning kundalik faoliyatiga aylanishi lozim: 

- o’quvchilarni chin ko’ngildan sevish, o’z muhabbatini o’zaro munosabatda ko’rsata olish; 

-  o’quvchilar  xulqi  va  ruhiyatidagi  yashirin  ichki  tuyg’ularni  anglashga  harakat  qilish, 

ko’rish va kuzatish; 

- sinf jamoasidagi har qanday sharoit va muhitga moslashish; 

-  sinf  jamoasi  bilan  o’zaro  hamkorlikni  ta’lim-tarbiyaviy  maqsadga  muvofiq  yo’lini 

tanlash; 

-  o’quvchilar  bilan  norasmiy  suhbatlarda  o’z  ichki  hissiyotini  sezdirmaslik,  aksincha  ular 

ishonchini qozonish. 

---

Pedagogik  nazokatning  asosiy  xususiyati  shundan  iboratki,  o’qituvchiga  muloqotni  ijobiy 

hissiyotlar  asosida  qurishga,  bolalar  bilan  psixologik  kontaktga  kirishish  uslublarini  saqlashga 

yordam  beradi.  Pedagogik  nazokat  xususiyatlari  hozirgi  kunda  quyidagi  vaziyatlarda 

muvaffaqiyat poydevori hisoblanadi:  

·  o’qituvchi  pedagogik  nazokat  talablariga  amal  qilib,  o’zida  muloqotning  erkin 

demokratik asosini shakllantiradi;  

·  sinf  jamoasida  ongli  intizomni  vujudga  keltiradi;  o’quvchilar  bilan  haqiqiy  muloqot 

madaniyatiga erishadi;  

·  o’qituvchi  sinfda  yakka    (avtoritar)  hukmronlikdan,  erkin  muloqotga  o’tib,  demokratik 

printsiplar asosida pedagogik faoliyatga kirishish shaklini qo’llaydi;  

· o’quvchilarni ongli ravishda tartib-intizomga muloqot asosida o’rgatadi. 

Pedagogik nazokat asosida o’qituvchi o’quvchilar bilan muloqotda qarama-qarshilikka yo’l 

qo’ymasligi  o’zaro  munosabatni  to’g’ri  tashkil  etishga  yordam  beradi.  Bizga  ma’lumki, 

o’qituvchining fikr-mulohazalarida nisbiylik va sub’ektivlik alomatlari ham mavjud. U hammaga 

birdek,  to’g’ri  munosabatda  bo’la  olmasligi  tabiiy  holdir,  lekin  u  mohiyatan  barcha 

o’quvchilarga  holis  niyatli,  yaxshilik  qilishga  intiluvchi,  adolatli  kishi  ekanligiga  ishonch 

uyg’otishi kerak. Bu holat pedagogik nazokatning muhim xususiyatidir.  

Pedagogikada  axloq  va  odobning  muhim  xususiyatlaridan  biri  bo’lmish  dilkashlik 

insonning  atrofdagi  odamlar  bilan  barqaror,  yaqin  munosabatda  bo’lishga  intilishi  deb 

ta’riflanadi. Bu intilish o’qituvchining o’quvchilar va atrofidagi kishilar bilan tez aloqa o’rnata 

olishi  va  belgilangan  maqsadga  erishishini  ta’minlaydi.  Albatta  bu  jarayon  birdaniga  sodir 

bo’lmaydi,  ayniqsa  yosh  o’qituvchilardan  psixologik  bilim,  kishilar  bilan  muloqotda 

xushmuomalalik,  ehtiyotkorlik  talab  qilinadi.  Psixologlar  o’qituvchining  dilkashlik  xususiyati 

ikki toifadagi odamlar xarakterida mujassamlashgan deb ta’kidlaydilar: 

Birinchisi, ekstravert shaxslar: Ular barcha ishlarda faol, jiddiy va vazmin, osoyishtalikka 

va tashqi ta’sirchanlikka moyil kishilardir.  

Ikkinchisi,  introvert  shaxslar:  Ular  faqat  o’z  ichki  olamiga  beriluvchan,  atrofidagi 

odamlarga aralashmaydigan, o’z-o’zini nazorat qilishga, doimo ichki xavotirga moyil kishilardir.  

Dilkashlik  munosabatini  doimiy  ravishda  o’z  kasbiy  faoliyatida  mujassamlashtirgan 

o’qituvchi quyidagilarni unutmasligi kerak: 

· sinf jamoasiga nisbatan bir qolipdagi fikrlarning muayyan tizimiga ega bo’lishi; 

·  o’quvchilar  bilan  doimo  erkin  muloqot  qila  olishi,  har  bir  o’quvchiga  individual  shaxs 

sifatida yondashishi; 

·  birorta  ham  o’quvchisining  yomon  bo’lishiga,  ularning  hurmat  e’tiborini  qozonmasligi 

mumkin emasligiga ishonch hosil qilishi; 

·  biror  o’quvchiga  nisbatan  ishonchsizlik,  salbiy  munosabat  sinf  jamoasi  bilan  o’zaro 

yaxshi munosabatni yo’lga qo’yilishiga xalaqit qilishini bilishi; 

· o’quvchilar bilan muloqotda haddan tashqari masofani  (subardinatsiya) saqlash mumkin 

emasligi; 

· sinf jamoasida sodir bo’ladigan kulgili vaziyatlarda o’qituvchining o’ta jiddiy  va qat’iy 

bo’lishi jamoadagi qaltis ahvolni murakkablashtirib yuborishini unutmasligi; 

· har bir o’quvchiga beriladigan xolisona va adolatli baho   (ijobiy yoki salbiy) o’qituvchi 

va o’quvchi orasidagi munosabatni mustahkamlaydigan ko’prik ekanligini unutmaslik.         

Xushmuomalalilik  sharq  mutafakkirlari  ijodida  yuksak  odob  namunasi  sifatida 

tasvirlangan. Dilkashlik, o’qituvchi uchun ajoyib bezak hisoblanadi va muosharat odobi sifatida 

talqin qilinib, kishilar ongiga singdirilgan. 

---

O’qituvchining  xushmuomalaligi  va  dilkashligi  o’zida  butun  bir  global  insonparvarlik 

jarayonini  qamrab  oluvchi,  ko’plab  tarkibiy  qismlardan  iborat  bo’lgan  ajoyib  fazilatlaridan 

biridir.  O’z  pedagogik  kasbidan  voz  kechgan  sobiq  o’qituvchilar  bilan  suhbat  jarayonida  shu 

narsa ma’lum bo’ldiki, ularning ko’pchiligi qo’pol, muloqotda nazokatsiz kishilar. Odamlar bilan 

muloqotga kirishish, ular uchun qiziqarli emas. Shu sababli o’qituvchi sifatida kasbiy hislatlari 

ham  shakllanmagan.  Muloqot  jarayoni  –  doimiy,  uzoq  vaqt  davomida  shakllanuvchi,  keng 

qamrovli  jarayon.  Zero,  shuning  uchun  pedagogik  faoliyat  –  muomalada  qo’pol, 

nazokatsiz   o’qituvchilarni  charchatadi,  ish  jarayoni  uning  g’ashiga  va  asabiga  tegadi,  ta’lim 

muassasasidagi faoliyatiga putur etkazadi. 

Xushmuomalalilik  va  dilkashlik  shaxsning  insoniy  fazilati  sifatida  o’qituvchining  ham 

kasbiy  faoliyatidagi  yuksak  fazilatlaridan  biriga  aylanib,  o’qituvchining  pedagogik  muloqoti 

unumdorligini  ta’minlaydi.  Pedagogika  oliy  o’quv  muassasalarida  bo’lajak  o’qituvchilarni 

kasbga  yo’naltirishda,  xushmuomalalilik  va  dilkashlikni  shakllantirish  uchun  maxsus 

tayyorgarlikdan  o’tishni  taqozo  etadi.  O’qituvchining  dilkashligi  –  uchta  tarkibiy  qismni 

birlashtiruvchi jarayondir: 

· muloqotda zaruriyatning mavjudligi; 

· muloqotdan keyin, muloqot paytida, muloqotgacha yaxshi kayfiyat; 

· kommunikativ ko’nikma va malakalarga ega bo’lish.  

Hozirgi  kunda  ta’lim-tarbiyaning  insonparvar,  demokratik  xarakterda  ekanligi, 

o’quvchilarni  erkin,  mustaqil  fikr  yuritishga  va  ongli  intizomga  o’rgatish,  intellektual  va 

ma’naviy-axloqiy  jihatdan  tarbiyalash,  o’qituvchidan  chuqur  bilimga,  kasbiy  malaka  va 

ko’nikmalarga,  yuksak  axloqiy  fazilatlarga  ega  bo’lishni  talab  qiladi.  Shu  jihatdan 

o’qituvchining  o’quvchilar  bilan  munosabatida  “Pedagogik  takt”  muhim  pedagogik  qobiliyat 

sifatida e’tirof etiladi.  

Takt  so’zi  ta’sir  etish  ma’nosini  bildiradi.  Bu  kishilar  o’zaro  munosabatini  boshqarishga 

yordam  beruvchi  axloqiy  kategoriyadir.  Taktik  xulq  insonparvarlik  printsipiga  asoslanib, 

murakkab konflikt holatlarida ham kishiga hurmat saqlab qolishni talab qiladi. 

Nazokatli bo’lish barcha kishilarga qo’yilgan axloqiy talab, ayniqsa pedagoglarga bu juda 

muhim. Pedagogik takt o’qituvchining kasbiy sifati, uning mahoratining bir qismi.  

Takt so’zi azaldan pedagogikada tarbiyaviy ta’sir etish ma’nosini bildiradi va o’quvchilar 

bilan o’zaro munosabatni boshqarishga yordam beruvchi axloqiy kategoriya sifatida ta’riflanadi. 

O’quvchilar bilan muloqot jarayonida ro’y beradigan eng og’ir vaziyatlarda ham pedagogik takt 

o’qituvchidan mutlaqo bosiqlikni, suhbatdoshiga nisbatan hurmat va ehtiromni talab qiladi.  

Pedagogik  takt  –  o’qituvchi  kasbiy  mahoratining  asosi  bo’lib,  o’quvchilarga  barcha 

demokratik  talablar  asosida  pedagogik  ta’sir  o’tkazish,  muloqotni  insonparvarlik  tuyg’ulari 

asosida  o’rnatish  o’lchovi,  o’quvchilarda  mustaqil  fikr  yuritishni  hamda  ongli  intizomni  tarkib 

toptirish  ko’nikmalarini  hosil  qilish  shaklidir.  Pedagogikada  o’qituvchining  o’quvchilar  bilan 

munosabati  ularning  yosh  xususiyatlariga  qarab  belgilanishi  va  bu  qonuniyatga  amal  qilinishi 

qat’iy  talab  qilinadi.  Shunday  ekan,  o’qituvchi  ta’lim–tarbiya  jarayonida  hali  to’liq 

shakllanmagan, ta’sirlarga va ruhiy kechinmalarga tez beriluvchi, ota–onasining sevimli farzandi 

bo’lgan murg’ak qalb egalari bilan muloqot qilayotganligini aslo unutmasligi kerak.  

Pedagogik  takt  -  bu  o’qituvchining  o’quvchiga  maqsadga  muvofiq  pedagogik  ta’sir 

o’lchovi,  muloqotning  maxsuldor  uslubini  o’rnatish  ko’nikmasi.  Pedagogik  takt  o’quvchilar 

bilan muloqotda oxirgi holatga  (choraga) yul qo’ymaydi.