Сутнинг оксилли моддалари
Sutning
oksilli
moddalari
Tarkibi
Izoelek
trik
Молек
уляр
Og`irl
igi
Кимёвий
таркиби,%
Umumiy
oqsilga
nis, % xis
g/l
Fosfor Azot Sistein
Kazein
Shu bilan birga,
- kazein
- kazein
- kazein
boshka fraktsiyalar
Zardob oksili
Shu bilan birga,
- laktoglobulin
- laktoalьbumin
Proteozo-pepton
Immunli globulin
80
35
25
8
12
20
10
4
2
2
25
11
8
2
4
6
3
1,2
0,6
0,7
4,6
4,4
4,9
3,7
-
-
-
-
-
5,7
30000
30000
24000
19000
-
-
36000
16000
-
18000
0,8
1,1
0,6
0,2
-
-
-
-
1,1
-
15,65
0,34
15,3
-
5,2
-
14,0 1,4
- -
- -
15,3 2,6
- 6,4
- -
- -
Zardob
alьbuminlari
Laktotransferin
Lakteninlar
Yog
sharchalari
qobig`idagi oksil
1
-
1
-
0,3
0,2
-
-
4,7
7,8
-
-
69000
86000
-
-
-
0,2
0,1
0,5
16,1 -
15,2 5,15
- 2,24
12,3 2,10
Ularning o`lchami sigirning nasli, laktatsiya davriga karab 0.5-5 mkm oraligida
buladi.
Sut oksili- xar xil aminokislotalardan iborat murakkab or¬ganik birikma. Oksil
sutdagi umumiy kuruk moddalarning turtdan bir kismini va kuruk yogsizlantirilgan
moddalarning uchdan bir kismini tashkil etadi.Sutda xammasi bulib 16 ga yakin xar
xil ok¬sil moddalari uchraydi. Sutdagi oksilli moddalarning tarkibi kuyi¬dagi
jadvalda keltirilgan.
Sut oksili asosan kazein, alʼbumin,globulin va boshka azotli moddalardan
tashkil topgan.Sutdagi oksilning 80 % kazein va 16 % zardob oksili tashkil etadi.
Sut oksili kazein barcha sut maxsulotlarining asosiy tarki¬bi kismi xisoblanadi.
Kazein
tarkibida
bir
kancha
aminokislotalar
(prolin,tsistin,triptofan,tirozin,valin,arginin va asparagin) uchraydi. Kazein sut
maxsulotlari :pishlok,suzma,katik va boshka maxsulotlar tayerlashda muxim
xisoblanadi.1 litr sut yeki undan olingan kefir, tvorog, prostokvasha katta yoshdagi
odamning bir kunlik extiejini kondirishi olimlar tomonidan isbotlangan.
Sut kandi (laktoza)-energiya manbai xisoblanadi. U uz tar¬kibida glyukoza va
galaktozani saklaydi va ozikaviy kimmati ji¬xatidan kand-lavlagi yeki
shakarkamishdan olingan kandga uxshay¬di.Lekin shirinligi jixatidan ulardan past.
Sut kandi disaxarid xisoblanadi,u suvda yaxshi eriydi.Xarorat kutarilishi bilan uning
erish xossasi xam ortadi.Sut kandi mikroorganizmlar bilan birga sutning va sut
maxsulotlarining achishiga sharoit yaratadi,natijada sut kislota xosil buladi.
Sut tarkibidagi vitaminlar xar xil organik birikmalardan iborat bulib, unda 30
ga yakin vitaminlar bor. Аynan shu sut max¬sulotlar inson organizmini vitaminlar
bilan taʼminlab turadi. Аgar organizmda vitaminlar yetishmasa,moddalar
almashinuv jara¬eni buziladi va organizm kasallanadi.
Vitamin"А" (retinol) kurish kuvvati, organizmning usishi, teri ustining
meьyorda saklanishi uchun zarur xisoblanadi. 1 kg sut tarkibida 0.2 dan 10
mggacha"А" vitamini bulib, sutni 850S xaroratgacha kizdirilganda uning mikdori
25% ga kamayadi.
Vitamin"V1"(tiamin)-suvda eruvchan. Insonning bu vitaminga bulgan bir
kunlik extieji 2-3 mg/ni tashkil etadi. Bu vitamin¬ning yetishmasligi natijasida asab
sistemasi faoliyatining buzili¬shiga, akliy charchash xolatining kutarilishiga va
nevroz kasalligi¬ning paydo bulishiga olib keladi. Bundan tashkari yurakning
normal ishlashi xam buziladi.
"V1" vitaminining yetishmasligi radikulitning boshlanishi va paydo
bulishining sabablaridan biridir. 1 kg sut tarkibida 0,3-0,5 mg vitamin "V1" buladi.
Sutga issiklik ishlov berish vak¬tida bu vitamin tulaligicha saklanadi.
Vitamin"V2" (riboflavin)-suvda eruvchan. Insonning bu vitaminga bulgan bir
kunlik extiyoji 2-3 mgni tashkil etadi. Vitamin "V2"ning yetishmasligi natijasida
yoglar almashinuvi, oksil xosil bulishi buziladi, aminokislotalar foydalanilishi
kamayadi.Bundan tashkari kuz ogrik kasalligi boshlanadi.Odam vazni kamayib, tez
charchash xolati boshlanadi, kamkonlik va jaroxatning tuzalishi sekinlashadi.
Bolalarda"V2"vitamin yetishmasa usishi tuxtaydi. 1 kg sut tarkibida"V2"vitamini
0,8-1,8 mg mikdorda buladi. Issiklik taʼsir etganda bu vitamin xam uzgarmay
saklanadi.
Vitamin "V3"(pantoten kislotasi). Vitamin"V3"suvda eruvchan vitaminlar
guruxiga kiradi. Insonning bu vitaminga bulgan bir kunlik extiyoji 5-10 mgni tashkil
etadi. Vitamin"V3"mikroorganizmlar yordamida kisman sintezlanadi. Bu
vitaminning yetishmasligi ovkatdagi oksillar, uglevodlar va yoglardan foydalanishni
kamaytiradi. Yurak kasalligiga olib keladi. Oshkazonda ogrik boshla¬nib oshkozon
va ichak faoliyatining buzilishiga olib keladi. 1 kg sut tarkibida 1,8-4,4 mg
"V3"vitamini buladi.
"V9"vitamini (folievaya
kislotasi) suvda
eruvchan.
Insonning
bir
kunlik"V9"vitaminiga bulgan extiyoji 0,5-1 mg.1 kg sut uz tarkibida 0,4-0,7 mg
gacha"V9"vitaminini saklaydi.
Vitamin "V12" (kobalamin). Suvda eruvchan.Insonning bir kunlik exti¬yoji
0,0025-0,005 mg 1 kg sut tarkibida 0,3-0,7 mg kobolamin bor. Vitamin"V12"ning
yetishmasligi asab buzilishiga, jigar va oshkozon osti bezining kasallanishiga
kamkonlikka olib keladi.
Vitamin"S"(askorbin kislota).Suvda eruvchan.Bir kunlik extiyoji 50-75 mgni
tashkil etadi. 1 kg sut tarkibida 10-15 mg "S" vitamini mavjud. Sutga issiklik ishlov
berilganda S vitamini bu¬ziladi.
"D"vitamini (kalьtsiferol).Bu vitamin yogda eruvchan vitaminlar guruxiga
kirib, bir kunlik extiyoj 0,025 mgni tashkil etadi. Bu vitaminning yetishmasligi
kalьtsiyli va fosfarli almashinuvning buzilishiga, raxit kasalligining paydo bulishiga,
suyaklarning murt bulishiga olib keladi. 1 kg sut tarkibida 0,10-0,15 mg"D" vitamini
buladi. "E" vitamini (tokoferol).Yogda eruvchan 1 kg sut uz tarkibida 0,2-2,0 mg"E"
vitaminini saklaydi.
2.5- jadval
Turli xayvonlap sutining o`rtacha kimyoviy tarkibi.
Sut turlari
Sut tarkibida % xisobida
suv
Quruq
moddalar
Yog`la
r
oqsil
Sut kandi
energetik
kimmati
k.kal
Sigir suti
87.0
13.0
3.0
3.2
4.7
69
Qo`tos
82.1
17.9
7.7
4.5
4.8
110
Biya suti
89.3
10.7
1.8
2.1
6.4
52
Tuya suti
86.4
13.6
4.5
3.5
4.9
76
Echki suti
86.6
13.4
4.3
3.6
4.5
73
Vitamin"N"(biotin).Suvda eruvchan vitamin bulib, unga bul¬gan bir kunlik
extiyoj 0,3-0,5 mg ni tashkil etadi. Bu vitamin¬ning yetishmasligi teri kasalligining
paydo bulishiga, yeg paydo bulishining pasayishi (oriklash )ga olib keladi. 1 kg sut
tarkibi¬da 0,2-0,5 mg biotin bor.
Vitamin"RR"(nikotin kislotasi). Suvda eruvchan.Bir kunlik extiyoj 15-25 mgni
tashkil etadi. RR vitaminining yetishmasligi uykusizlik, asabning buzilishi, umumiy
xolsizlanishga olib keladi. 1 kg sut 1,2-1,8 mg vitamin"RR" saklaydi. Turli
xayvonlar sutining urtacha kimyoviy tarkibi kuyidagi jadvalda keltirilgan.
1 litr sut katta yoshdagi kishilapning xayvon yogi, kalьtsiy, fosfor va
vitaminlapga bulgan extiyojini kondiradi xamda 2720.103 j/kg energiya kimmatiga
ega. Sutdagi plastik moddalapga: oksil¬lap, mineral moddalap kiradi.
Oksillap sutning eng kimmatli tarkibiy kismi xisoblanadi. Sut oksillapi asosan,
3 turdagi oksillap, kazein, alьbulin va globulindan iborat. Xom sutda bulap erigan
xolda buladi. Sutdagi barcha oksilning urtacha 76-88 % kazeinga tugri keladi.
Аlьbulin sutda kazeinga karaganda 6 baravar kam buladi. Sutda 0,1 % mikdorda
globulin bor, lekin u sentibiotik va ammun xossalapga ega bulib, organizmga yukori
kasalliklapdan ximoya kiladigan anti¬telap manbai bulib xizmat kiladi. Аlmashtirib
bulmaydigan aminokislotalap orasida 3-si: metionin, triptofan, lizin degan
aminokislotalap, ayniksa, muxim axamiyatga ega. Metionin yoglap almashinuvini
idora etadi va jigarni yog bosib ketishiga yul kuymaydi. Lizin kon paydo bulishi
bilan boglangan. Ovkatda uning yetishmay kolishi shunga olib keladi, kon paydo
bulishi izdan chikib, kizil kon tanachalapi - eritrotsitlapning soni kamayib ketadi,
ulapdagi gemoglobin ozayib koladi. Ovkatda lizin yetishmaganda azot muvozanati
buzilib, muskullap orik¬lab ketadi, suyaklapdagi kalьtsiy uzlashtirishi izdan chikib,
jigar bilan upQada uzgarishlap ruy beradi.
Sutdagi mineral moddalap katoriga Mendileev davriy jadvalidagi barcha
elementlap kiradi. Sutda kalьtsiy, kaliy, magniy, natriy, temir tuzlapi, nitrat, fosfot
va xlorid kislota tuzlapi bor.
Sutning enepgetik moddalapiga: sut kandi va sut yogi kipadi. Sutda 4,62 % sut
kandi, laktoza buladi. Laktozaning fiziologik axamiyati yana shundan ibopatki, u
nepv sistemasini jonlantipuvchi modda bulib, yupak tomip kasalliklapida
ppofilaktik va shifobaxsh dopi xizmatini ado etadi. Laktozani laktaza degan fepment
papchalaydi.
Sut yogi xam xuddi ovkatga ishlatiladigan boshka yoglap singa- pi bipinchi
navbatda odam opganizmi uchun boy enepgiya manbaidip. Sut yogining tapkibida
147 tadan optik yog kislotasi bop. Sut yogida yapim tuyinmagan yog kislotalapi
bopligi juda muxim, bulap ateposklepoz paydo bulishiga yul kuymaydi. Shulap
opasidan apaxi¬donat kislota ayniksa muximdip. Usimlik yoglapida bu kislota
bulmaydi, xayvon yoglapida esa kam bop. Sklepozga kapshi boshka moddalap -
fosfatidlap xam sut yogida kup.
Sut tapkibida taptibga soluvchi moddalap bulib, bulapga vitaminlap,
fepmentlap va gapmonlap kipadi.
Vitaminlap biologik jixatdan kuchli taʼsip kiladigan bipik-malapdip. Xozipgi
vaktda 30 dan optik vitaminlap maʼlum bulib, bulapning bapchasi xam sutda
mavjuddip. Fepmentlap - opganizmdagi bioximiyaviy japayonlapning utishini,
aypim bipikmalapning sintezi va papchalanishini moddalap almashuvini
japayonlapini va boshkalapni tezlashtipadigan oksil moddalapdip. Sutda kupgina
fepmentlap mavjud. Shulapdan baʼzilapini taʼpiflab utamiz.
Lipaza - yoglapni papchalovchi fepment. Sut bezidagi sintez natijasida va
baktepiyalap xayot faoliyatining maxsuloti sifatida sutga utadi.
Laktazani asosan, sut kislota mikpoopganizmlapi xosil kiladi. Bu fepment sut
kandi-laktozaning glyukoza va galaktoza xosil kilib, papchalanishini boshkapib
bopadi. Xosil bulgan glyukoza bilan galaktoza esa jigapning meьyorli ishlab tupishi
uchun zapupdip.
Fosfataza - kon paydo kilish, suyak xosil kilishda muskullapning, yaʼni yupak
muskullapining xapakatlanish funktsiyasida ishtipok etadi. Bu fepment fakat xom
sutda buladi, sut pishipilganda u papchalanib ketadi.
Katalaza moddalap almashinuvi japayonida xosil buladigan vodopod
pepoksidning zaxapli taʼsipidan opganizmni saklab tupadi.
Pepoksidaza opganizm uchun juda muxim bulgan oksidlanish pe-aktsiyalapini
jonlantipib tupadi.
Gopmonlap - ishchi sekpetsiya bezidan ishlanib chiQadi. Ulap op- ganizmdagi
almashinuv japayonlapiga idopa etuvchi taʼsip kupsatib bopadi.
Sutda kuyidagi gormonlap topilgan: adrenalin, insulin, tiroksin, prolaktin,
oksitotsin va boshkalap.
Sut inson uchun aʼlo darajadagi ozik maxsuloti bulishi bilan birga turli
mikroorganizmlap kupayishi uchun xam yaxshi muxit bulib xizmat kiladi. Shuning
uchun xam sut olish jarayonida sut fermalapining xodimlapi sutga mikroblap imkoni
boricha kamrok tushadigan bulishiga karab borishlapi kepak. Sogish vaktida sut
soguvchilap va sogish mashinalapining operatorlapi sanitariya va gigiena
koidalariga katʼiy amal kilib borishlapi shart.
Zamonaviy sanoat usuli bilan sut olishda tutiladigan sut idishlari, sutni sogib
olish, ishlash va saklash uchun ishlatiladigan asbob-uskunalap bakteriyalapni
yuktiradigan asosiy manba bulib kolishi mumkin. Bu- sut olish, uni dastlabki
ishlovdan utkazish, saklash va tashish uchun muljallangan mashina sistemalapining
murakkab tuzilganiga boglik. Birok, asbob-uskunalapga yaxshi karab turish, ulapni
yuvish xamda dezinfektsiyalash uchun samarali sanitariya vositalapidan foydalanish
yukori sifatli sut olish imkonini beradi.
Xar bir shaxarda sut sanoati korxonalapi bor. Ishlab chikarish turiga karab ulap
shaxar sut zavodlapi, yog tayyorlash va pishlok tayyorlash korxonalari, sut-konserva
kombinatlapi va bolalap ozik-ovkat maxsulotlapi ishlab chikarish korxonalariga
bulinadi.
Shaxar sut zavodlapi shaxarlap axolisini keng assortimentda¬gi yukori sifatli
sut maxsulotlapi bilan taʼminlab turishga muljallangan.
Sut ishlab chikarish uchun kuyidagi texnologik jaraenlar olib boriladi:sutni
kabul kilish,uni tozalash,meʼerlashtirish,gomogeni-zatsiyalash,pasterlash va
Qadoqlash.
Sutni kabul kilish, ishlov berish va uzatish
Yukori sifatli xom sutdan yukori navli sut maxsulotlari ish¬lab chikarish
mumkin. Sifatli xom sut deb sutning Qayta ishlashga laekatliligini aniklovchi
kimeviy tarkibi, fizik-kimeviy va mik-robiologik kursatkichlar majmuasiga aytiladi.
Kabul kilib olingan sutga dastlabki ishlov beriladi. Dastlabki ishlov berish
kuyidagi jaraenlarni uz ichiga oladi:kabul kilish, tozalash, issiklik ishlov berish va
sovutish, maʼlum muddatda saklash.
Sutni kabul kilishda uning standart talabiga javob beradigan sifatining kimeviy
kursatkichlari va mikdori xisobga olinadi. Sut tarkibidagi chikindilardan tozalash
maksadida filьtrlana¬di. Tozalash uchun xar xil filьtrlar ishlatiladi:paxtali filʼtr,
disklar, doka, sintetik materiallar, metalli elak va boshkalar. Mikroorganizmlarning
kupayishini tuxtatish maksadida tozalangan sut tezda sovutiladi. Kichik
korxonalarda sutni sovutish uchun suvdan foydalaniladi. Keyingi paytda sutni
sovutish uchun plastinkali sovutgichlar kullaniladi. Kislotaliligi 19-200 T bulgan sut
uzok(6 soat) saklanishi mumkin. Bunday xolda sutga issiklik ishlov beriladi. Issiklik
ishlov berish 760S xaroratda 15-20 dakika olib boriladi.Issiklik ishlov berilgach, sut
plastinkali sovutgichi bulgan jixozda 4-60S xaroratgacha sovutiladi.
Sovutilgan va xarorati 100S dan oshmagan sut yirik sut ishlab chikarish
korxonalariga flyagalar va sisternalarda yuboriladi.
Sutni kabul kilishda GOST talablariga rioya kilinadi.GOST 132,64-88 "Sigir
suti, sotib olish paytidagi talablar" standartiga kura sut kabul kilib olinadi. Bu GOST
talabiga kura sigir suti soglom sigirdan sogib olingan, soggandan sung 2 soat orasida
20 S xaroratgacha sovutilib filьtrlangan bulishi kerak.Sutni kabul kilish vaktida
sutning xarorati 1O0S dan oshmagan bulishi kerak.
Tashki kurinishi va konsistentsiyasi jixatidan sut bir jinsli suyuklik, rangi
sargishrok-ok, chukmasiz, zichligi 1027 kg/m3 ga teng bulishi kerak. Fizik-kimeviy
va mikrobiologik kursatkichlariga karab sut uch navga : oliy, birinchi va ikkinchi
navlarga bulinadi.
Sutning bu kursatkichlari kuyidagi jadvalda keltirilgan.
2.6- jadval
Sutning fizik-kimeviy kursatkichlari
Ko`rsatkichlar
Navlar uchun miqdori
0
1
2
Kislotaligi,T
Etalon
buyicha
tozaliligi
bakterial obsemenennostь, mg/sm3
Somatik xujayra lar mikdori,
mg/sm3 16-18
16-18
1
300 гача
500
16-18
1
300дан
500 гача
1000
16-20
2
500 дан
4000 гача
1000
Sutni qabul qilish vaqtida xar bir partiyadan namuna olinadi va unga
organoleptik baho beriladi. Bundan tashkari sutning xarorati, zichligi, yog mikdori,
kislotaliligi aniklanadi.
Sutni tozalash sharoiti va usullari
Kabul kilingan sut tabiiy chikindilar (mikroorganizmlar)va mexanik
iflosliklardan yukotish maksadida tozalanadi.
Bunday tozalash ogirlik kuchi yeki bosim va markazdan kochma usullar
yerdamida xarakatlanuvchi sut tozalash separatorlarida olib boriladi. Filьtrlash
paytida sut metall va matodan tayyorlan¬gan filьtr tusiklarining karshiligiga dosh
berishi kerak. Suyuklik filьtr tusiklaridan utgach,bu tusiklarda sut tarkibida bulgan
chikindilar ushlab kolinadi.Shuning uchun xar 15-20 minutdan sung filьtrdagi
chikindilarni chikarib tashlash kerak. Sutni mexanik chi¬kindilardan tozalash bosim
ostida ishlaydigan sut tozalash appa¬ratlarida olib boriladi. Sutning kanchalik
effektli tozalanishi shu bosimga boglik.Sut tozalash jixoziga 2*105 Pa bosimda kelib
tushadi.
Separator-sut tozalagich jixozi markazdan kochma kuch taʼsirida xarakatlanib
mexanik chikindilarni ajratadi. Birta separator jixozida sutni tozalash 3-4 soat
davom etishi mumkin. Ish gra¬figida uskunalar ketma-ketligining uzluksiz
ishlashini taʼminlash uchun separator-sut tozalagich jixozlari parallel urnatiladi.
Sut tarkibida sut plazmasi va begona chikindi zarrachalari buladi.Mana shu
zarrachalar zichligi orasidagi fark xisobidan bu jixozlarda sutni tozalash amalga
oshiriladi. Begona chikindilarning zichligi sut plazmasiga karaganda katta,shuning
uchun ular markazdan kochma kuch taʼsirida baraban devoriga kelib tushadi.
Separator -suttozalagich jixozidan sutni tozalash kuyidagicha olib boriladi.
Tozalash uchun keltirilgan sut jixozining markaziy trubasi orkali likopcha
ushlagichga kelib tushadi. Sungra sut likopcha ushlagich va likopchalar oraligidagi
bushlikdan utadi va likopchalar orkali yukoriga kutariladi xamda baraban
kopkogidagi teshikdan chiQadi. Sutni tozalash jaraeni likopcha ushlagichda
boshlanib likopchalar orasidagi bushliklarda tugaydi.
Bu jixozlarda sutdagi mexanik chikindilarni yanada effektli chukmaga tushirish
uchun sutni tozalash 30-450 S xaroratda olib boriladi.Xozirgi paytda sutning
uzluksiz isitib beruvchi plastinkali isitgichlar kullaniladi.
Sutni sovutish uchun korxonaga kelib tushgan sut xarorati 100S buladi. Yangi
sogilgan sut tarkibida aloxida bir bakteritsid moddalar buladiki, bu moddalar
fakatgina sut tarkibidagi bakteriyalar faoliyatini tuxtatib kolmasdan, balki ularni
yukotadi. Lekin bunday bakteritsid moddalar yukori xaroratga chidamsiz buladi.
Аgar sut tezda sovutilmasa ular oson yukoladi. Natijada sovutilmagan sutda uni
achitishga olib keluvchi mikroorganizmlar tez kupayadi.
320S xaroratda 10 soat ichida sutning kislotaliligi 2,8 baravar oshadi va
bundagi bakteriyalar soni xam baravar koʼpayadi. Sovutilgan va xarorati 120S
bulgan sutda kislotalilik 10 soat davomida oʼzgarmaydi, bakteriyalar soni xam
oʼzgarmaydi.
Shuning uchun, saklash paytida sut sifatining pasayishini ol¬dini olish
maksadida keltirilgan sut 4-50 S xaroratgacha tezda sovutiladi. Sutni sovutish uchun
plastinkali sovutgich kullaniladi. Bunda sovutuvchi sifatida suv, tuzli eritma yeki
sovuk suv ishlatiladi.
Sutga mexanik ishlov berish kabul kilingan sut tarkibidagi yeg mikdoriga karab
xar xil buladi. Sut uta yegli, urtacha yegli yeki yegsiz bulishi mumkin. Sut
tarkibidagi yeg mikdorini meʼerlashtirish maksadida unga mexanik ishlov beriladi.
Yaʼni sut tarkibidagi yogni ajratib olish uchun se-paratordan utkaziladi va bu yog
sharchalarni
yanada
kichik
zarrachalarga
parchalash
uchun
esa
gomogenizatsiyalanadi.
Separatlash-bu sutni zichligi xar xil bulgan ikki yukori yogli (Qaymok) va yegi
past (egsiz sut) bulgan fraktsiyalarga ajratish demakdir.
Sutni separatlash separator-Qaymok ajratuvchi jixozida olib boriladi. Sut 45-
500S xaroratda separatlanadi. Separator bara¬banning aylanishi natijasida xosil
bulgan markazdan kochma kuch taʼsiri ostida sut plazmasidan yeglar ajralib
chiQadi. Maxsus mexanizm yerdamida ajratilgan Qaymok va yegsizlantirilgan sut
separatordan chikariladi.
Bunda sut barabanning markaziy kismidan utadi va yupka katlamda likopchalar
oraligidagi bushliklarga tarkaladi. Markazdan kochma kuch taʼsiri ostida sutdagi
yog sharchalari likopchalar yuzasida tuplanadi va barabanning xarakatlanaetgan
ukiga karab yukoriga kutariladi.
Sutning ogirrok kismi shu kuch taʼsirida barabanning tashki kismiga itariladi.
Аjratilgan Qaymok barabanning ajratuvchi likopchalarning ichki kismi orkali
maxsus chikaruv teshigiga karab xarakatlanadi va shu teshikdan chikarib olinadi.
Yogsizlantirilgan sut esa ajratuvchi likopchalarning ichki yuzasi orasidagi
bushlikdan utadi va ularda urnatilgan teshikdan chikariladi. Yegsizlantirilgan sut
tarkibida 0.05% yog buladi.
Tugri kelaetgan separatordan sutni effektli separatlash bir kator faktorlarga
boglik buladi. Bular:
1. Sutning tozaliligi va yangi bulishi.Sut tarkibida mexanik chikindilar kancha
kam va kislotaliligi kancha past bulsa, shuncha separator kuprok ishlaydi.
2. Sut tarkibidagi yog sharchalarining ulchami. Sut tarkibida yeg sharchalari
kancha kup bulsa, shuncha kup Qaymok ajratib olinadi. Sut tarkibidagi yeg
sharchalarining ulchami xam juda kichik bulishi kerak. Yog sharchalarining ulchami
1 nm ga yakin bulsa, bunday sut¬dan Qaymok ajratib bulmaydi.
3. Sutning xarorati-separatlash uchun optimal xarorat 45-500S. Shu xaroratda
yeg sharchalarining ajralib chikishi juda ef¬fektli xisoblanadi.
4.Barabanning chastota aylanishlar soni-separator barabani¬ning chastota
aylanishlar soninig uzgarishi, yaʼni pasayishi sutni separatlash effekti
kursatgichining kamayishiga olib keladi. Bara¬banning chastota aylanishi bir xilda
bulishi kerak.
5. Sut takibidagi yeg mikdori-sut tarkibida kancha yeg kup bulsa, separatlash
natijasida shuncha kup Qaymok ajratib olinadi.
Sutni Qayta ishlash korxonalarida sut tarkibi jixatidan (eg¬li va yegsiz) xar xil
buladi. Separatlash natijasida ajratib olingan Qaymok va yegsizlantirilgan sut
kushish orkali sutning tarkibi oʼzgartiriladi, yaʼni meʼerlashtiriladi. Demak,
meʼerlashti¬rish-bu xom ashe tarkibini uzgartirib, standart talabga javob be¬ruvchi
tayer maxsulot xosil kilish jaraenidir.
Аgar sut tarkibidagi yeg mikdori standartda kursatilgan meʼerlashtirilgan sut
mikdoridan (3,3%) kup bulsa,bunday sutga yegsizlantirilgan sut kushiladi. Аgar sut
tarkibidagi yeg mikdori 3,2 % dan kam bulsa, u xolda sutga Qaymok kushib
meʼeriga kelti¬riladi.
Gomogenizatsiyalash-bu sut tarkibidagi yeg sharchalarni yanada kichik
zarrachalarga parchalash demakdir.
12,5-15 mPa bosim ostida sut plunjer nasos yerdamida nagne¬tatelli kameraga
tushadi va klapan tushadigan joy urtasidan uta¬di. Mana shu bushliklardan utish
paytida sutdagi yeg sharchalari par¬chalanadi. Sut 600S xaroratda
gomogenizatsiyalanadi. Yeg shar¬chalarining parchalanish darajasi bilan sutning
xarorati orasidagi bogliklik kuyidagi jadvalda keltirilgan
2.7- jadval
Sut tarkibidagi yeg miqdori
Yogning
sharchalari
diametri, mkm
Gomogenizatsiyalash
xaroratida yog
sharchalar mikdori, %
Yog
sharchalari
diametri,
mkm
Gomogennizatsiya
xaroratida
yeg
sharchalarining mikdori
% da
20
0
с
40
0
с
65
0
с
20
0
с
40
0
с
65
0
с
0-1
1-2
2-3
2
29
23
2
37
21
4
75
9
3-4
4-5
5-6
30
16
0
25
15
0
12
0
0
Sutning effektli gomogenizatsiyalanishi fakatgina xarorat va sut tarkibidagi yeg
sharchalarining
xaroratiga boglik
emas.
Balki gomogenizator
jixozida
gomogenizatsiyalash jaraenida plunjer xosil kilaetgan bosimga xam boglikdir.
Gomogenizatsiyalashda kancha bosim yukori bulsa, yirik yeg sharchalarini
parchalash shuncha effektli buladi.
2.8- jadval
Gomogenlash bosim,
mPa jaraenidagi
Yog` sharchalarining
doimiy diametri,
mkm.
Yog sharchalarining
O`rtacha diametri,
Mkm
0
3,7
7,3
11,0
14,6
18,3
22,0
1-18
1-14
1-7
1-4
1-3
1-3
0,5-2
3,7
2,4
1,7
1,4
1,1
1,0
0,8
Jadvaldan ko`rinib turibdiki, bosimning oshishi bilan maxsu¬lotga mexanik
taʼsir etish tezlashadi, natijada yegning dispersligi o`sib, yeg sharchalarining
diametri kichrayadi.
Bir kator olimlarning izlanishlari shunga olib keldiki, sut¬ga 14-15 mPa bosim
taʼsir ettirilganda yeg sharchalarining urtacha diametri 1,1-1,43 mkmga teng buladi
va bunda gomogenlash effekti 74% ni tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |