Bizning shaxsiyatimiz faqatgina genlarimizning mahsuli ekanligini taxmin qila
olamizmi? Yo’q, chunki gen va atrof-muhit, tabiat va tarbiya xuddi ikki qo’lning qarsagi kabi
Bizning o’xshashliklarimiz ichida eng muhimi – turlarimizning xarakterli tamg’asi – bu
bizning ulkan moslashuvchanlik imkoniyatimizdir. Ba’zi inson fe’l-atvori ikki ko’zga ega bo’lish
kabi har muhitda hayolan bir xil rivojlanadi. Ammo boshqa fe’l-atvorlar aynan maxsus
muhitlarda ifodalanadi. Yozda yalangoyoq yurib siz qattiqlikni rivojlantirasiz, qadoq oyoqlar –
ishqalanishga moslashgan biologik holatdir. Ayni paytda sizning qo’shningizning taqasi – yangi
kelgan odam bo’lib qoladi. Ikkingiz orangizdagi farq, albatta atrof-muhitning natijasidir. Lekin
bu shuningdek biologik mexanizmning mahsuli – moslashish hamdir. Bizning bo’lishgan
Genlar – o’z-o’zlarini tartibga soluvchilardir. Vaziyatga qaramasdan bir xil natijaga olib
boruvchi andazadek harakat qilgandan ko’ra genlar reaksiyaga kirishadi. Afrikaning yozdagi
yashil xonqizisi kuzda jigarrangga aylanadi. Haroratni nazorat qiluvchi genetik o’zgarishdan
mamnun holda ayrim vaziyatda jigarrangni ishlab chiqaradigan genlar boshqa vaziyatda yashilni
ishlab chiqaradi. Shunday qilib, aynan bir xil, lekin turli tajribali odamlar bir-biriga o’xshash
fikrlarga ega bo’ladi, lekin aynan emas. Bir egizak o’zining sherigining sevgisidan mutlaqo
o’zgacha tarzda sevib qolishi mumkin.
Bizdan xarakterimiz ko’proq genlarimizning mahsulini yoki atrof-muhitnikimi deb
so’rash xuddi dalaning hududi ko’proq uzunlikning mahsulimi yoki kengliknikimi deb so’rash
kabidir. Shunga qaramay biz turli xil dalalarning turli xil hududlari ko’proq ularning kengligi va
uzunligining farqining natijasimi deb so’ray olamiz. Va shuningdek insonning insonga xarakteri
farqlari ko’proq tabiat tomonidanmi yoki tarbiya tomonidanmi deb so’ray olamiz.
Genlar va hayotiy tajribaning ikkalasi ham muhim deb aytish - to’g’ri. Lekin ko’proq
anig’i, ular o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Tasavvur qiling, ikkita chaqaloq: biri irsiy beg’am,
kirishuvchan va jozibali, boshqasi esa kamroq. Taxmin qilamizki, birinchi chaqaloq
mehribonlikka va rag’batlantiruvchi parvarishga ko’proq erishadi ikkinchisidan ko’ra va hayotda
do’stona, dilkash inson sifatida rivojlanib boradi. Ikkalasi ham o’sib borarkan, tabiiy do’stona
bola keyinchalik ko’proq ijtimoiy dadillikni rag’batlantiruvchi mashg’ulotlar va do’stlarni
qidiradi.
Ularning natijaviy shaxsiy farqlariga nima sabab bo’lgan? Irsiyat ham, tajriba ham
yolg’iz mos kelmaydi. Atrof-muhit genlarning ish-harakatiga sabab bo’ladi. (olimlar hozir
qachon maxsus genlar oqsil yaralishiga sabab bo’lishiga atrof-muhitning ta’siri ustida tadqiqot
olib borishyapti). Bizning irsiy ta’sirlangan xususiyatlarimiz boshqa raqsdagi hamrohimiz –
shuningdek boshqalardagi muhim javoblarni chaqiradi. Shu sababli bolaning ta’sirchanligi va
tajovuzkorligi sinfdagi namunali bolaga nisbatan iliq muomalada bo’lgan o’qituvchining
jahldorona javobi bo’lishi mumkin. Ota-onalar ham o’zlarining bolalariga turli xil munosabatda
bo’lishi mumkin: biri jazolanadi, boshqasi esa yo’q. Bunday holatda bolaning tabiati va ota-
onaning tarbiyasi o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Birortasi ham alohida harakat qilmaydi. Irsiyat va
makon birga mos tushadi.
Esga soladigan bog’lanishlar bizga tushuntirishga yordam beradi. Nega aynan bir xil turli
oilalarda voyaga yetkazilgan egizaklar ota-onalarining iliq munosabatini ajoyib o’xshashlik
sifatida eslaydi – deyarli aynan bir xil ota-onalarda bo’lgani kabi (Plomin 1998, 1991, 1994).
Do’stona egizaklar o’zlarining ilk oilaviy hayotlaridagi ajralib turuvchi eslatishlariga ega bo’ladi
– hattoki bir xil oilada voyaga yetgab bo’lsa ham! “Bolalar bizda turli xil ota-onalardek tajriba
qoldiradi, o’zlarining sifatlariga bog’liq holda”, deb qayd qilgan Sandra Skar (1990). Bundan
tashqari saralash natijasi ishda bo’lishi mumkin. Yoshimiz o’tgani sayin biz atrof-muhitni
bizning tabiatimizga mos kelishiga qarab tanlaymiz.
Shunday ekan, ilg’or tushuncha jihatidan, bizning irsiy mayl va bizni qurshab turgan
atrof-muhit orasidagi o’zaro bog’liqlik pog’onasining mahsulimiz.
Xususiyatlarimizga bog’liq holda biz aniq ravishda atrof-muhitni tanlaymiz. Va biz o’zimizning
tabiatimizdan reaksiya uyg’otamiz. Shu sababli bizning irsiyat odamlar qanday munosabatga
kirishishi va bizga ta’sir ko’rsatishiga ta’sir qiladi.
Biologic xususiyatlar ijtimoiy natijalarga ega. Shunday ekan, tabiat tarbiyaga xilof ekanligini
unuting, tabiat orqali tarbiyani o’ylang.
8
[3]
To say that genes and experience are both important is true. But more precisely, they
interact. Imagine two babies, one genetically predisposed to be attractive, so¬ciable, and
easygoing, the other less so. Assume further that the first baby attracts more affectionate and
stimulating care than the second and so develops into a warmer and more outgoing person. As
8
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan
. 112-113p
