Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

IX bob  MARKSISTIK IQTISODIY TA’LIMOT
1.  Marksistik  iqtisodiyot  nazariyasi  vujudga  kelishining tarixiy  va 
ijtimoiy-iqtisodiy  shart-sharoitlari.
XIX asming o'rtalaridan boshlab «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi»da yangi 
bir yo'nalish- marksizm iqtisodiy ta’limoti shakllana boshladi.  Marksizm 
ta’limoti  K.  Marks  va  F.  Engels  hamkorligida  yaratildi.  O'sha  tarixiy 
sharoitlarda Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish usuli keskin rivojlana 
boshlagan,  ishchilar sinfi jamiyatning yetakchi kuchi sifatida maydonga 
chiqib  xususiy  mulkchilikka,  mavjud  tuzumning  iqtisodiy  va  siyosiy 
asoslariga qarshi chiqayotgan, qator mamlakatlarda sanoat to‘ntarilishlari 
borayotgan  edi.  Ayni  chog‘da,  yangi  bozor  munosabatlari  eski  feodal 
munosabatlaridan  birmuncha  ustun  va  ilg‘or  ekanligi,  yangi  iqtisodiy 
munosabatlar  iqtisodiy  o ‘sish  va  ijtimoiy  hayotga  jonlanish  baxsh 
etayotganligi ko‘rinib turar edi.
Yangi iqtisodiy tizimning ustunligi va ilg‘orligi yaqqol ko'rinib turgan 
bo‘lsa ham uning o ‘zi kuchli ziddiyatlardan holi emasligi sezilib turardi. 
Bular — ishsizlik va uning o ‘sib borishi,  ishchilar ish vaqtining uzunligi, 
ayollar  va  bolalar  mehnatidan  foydalanishning  kuchayib  borishi,  ish 
haqining  pastligi,  ishchilar  ahvolining  har  jih atd an   og‘irlashib 
borayotgani, jamiyatda kuchli mulkiy va ijtimoiy tabaqalashuv borayotgani, 
ilg‘or davlatning mustamlakachilik siyosati,  irqiy va milliy kamsitish va 
boshqalar edi.  Ana shu ziddiyatlar zaminida ishchilar bilan kapitalistlar, 
mehnat bilan kapital o‘rtasidagi jiddiy qarama-qarshilik yaqqol namoyon 
bo‘lib  bordi.  Bu  yangi  tuzum  ziddiyatlari  ishchilar  sinfining  siyosiy 
harakatlariga  ko‘chayotgan  edi.  Bular  Fransiyadagi  Lion  to'quvchilari, 
Angliyadagi artistlar, Sileziya to‘quvchilari qo‘zg‘aloni va boshqa chiqishlarda 
o‘z ifodasini topmoqda edi.  Bunday sharoitda, tabiiyki, ilm-fan darg‘alari 
bo‘layotgan  o ‘zgarishlarni  tahlil  qilishi,  o ‘rganish,  ulardan  tegishli 
xulosalar chiqarishga kirishgan edilar.  Hatto klassik iqtisodchilar ham o‘z 
davrida  kapitalistik  bozor  munosabatlarining  salbiy jihatlarini  ko‘rsatib 
bergan  edilar.  Marksizmning  vujudga  kelishi  ham  ana  shu  inqilobiy 
o ‘zgarishlar ta’sirida yuz berdi, ya’ni yangi iqtisodiy ta’limot davr taqozosi 
tufayli paydo bo‘ldi.  K.  Marks va Engels bo‘layotgan o‘zgarishlarni tahlil 
qilish asosida «Kommunistik partiya manifesti» asarini yaratdilar.  Ishchilar 
sinfining harakatlantiruvchi kuch sifatida maydonga chiqayotgani, xususiy 
mulkchilik  va  uning  salbiy jihatlari,  kuchli  tabaqalashuv  borayotgani,
115

---

Yevropada yangi kommunistik g‘oya sharpasi kezayotgani kabi g‘oyalami 
ilgari surdilar.
Albatta,  marksizm  yo‘q  yerdan  paydo  bo‘lmadi,  u  klassik  siyosiy 
iqtisod,  utopik sotsializm  maktabi  asnosida shakllandi.  Biroq marksizm 
ta’limotida, xususan, uning iqtisodiyot nazariyasida ichki ziddiyatli jihatlar, 
xulosa  va  um um lashm alarning  m antiqiy  nuqta  emasligi,  bozor 
iqtisodiyotining  muhim  asosi  bo ‘lgan  xususiy  mulkka,  tovar-pul 
munosabatlari ahamiyatiga to‘g‘ri tarixiy baho berilmasligi kabilarda ko'rindi.