Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

4.  D.  Rikardoning  iqtisodiy ta’limoti.
David  Rikardo  (1772-1823)  klassik  iqtisodiy  maktab  namoyandasi 
hisoblanadi.  U  tarixga  katta  ta’sir  o‘tkazgan  iqtisodchilardan  bin  edi. 
Angliyada tug'ilgan, London fond biijasida zo‘r muvaffaqiyat bilan faoliyat 
ko'rsatgan.  Bu yerda to'plangan boylik unga fan bilan shug'ullanishi va 
Angliya parlamentinig quyi palatasi ishida ishtirok etish imkonini bergan. 
Uning eng mashhur asari  «Siyosiy  iqtisod va soliq solish qoidalari»  deb 
ataladi.  U  bu  asami  1847-  yilda  yozgan.  Bu  asar  uni  mumtoz  siyosiy 
iqtisod  g‘oyalarining  Adam  Smitdan  keyingi  eng  taniqli  ifodalovchisi 
darajasiga ko‘tardi.
Rikardo, ayniqsa, xalqaro iqtisodiyotdagi savdo erkinligi afzalliklarini 
tadqiq  etish  borasida  dong  taratdi.  Erkin  savdo  mamlakatlar  o‘rtasida 
savdoni yo‘lga qo‘yishdagi tariflar va boshqa to'siqlar bartaraf etiladigan 
siyosatni nazarda tutadi.  Bu nuqtayi nazarni isbotlash uchun Rikardo biz 
hozir nisbiy afzalliklar qoidalari deb ataydigan konsepsiyani ishlab chiqdi. 
Ushbu afzalliklami tahlil etish orqali u shunday xulosa chiqardi: tovarlami 
import  qiluvchi  bir  mamlakat  eksport  qiluvchiga  nisbatan  kamroq 
harakatlar bilan ishlab chiqara olsa ham, ulami boshqa mamlakatga import 
qilishi mumkin.
Nisbiy afzalliklami David Rikardo quyidagi tarzda izohlab bergan edi.
Portugaliya ham Angliya  ham  vino  va  kanop  mato ishlab  chiqaradi, 
ular bir-birlari bilan  ushbu  mahsulotlarni  ayirboshlashdagi  afzalliklami 
ко‘rib chiqadilar.
109

---

Faraz qilaylik:
-Vinoning  X  barreli  qiymati  kanop  matoning  u  yarddagi  qiymatiga 
teng (demak,  shunday ayirboshlanadi ham).
-Portugaliyada  80  nafar  ishchi  bir  yilda  X  barrel  vino  tayyorlashi 
mumkin.  Shu  miqdordagi  vinoni  120  nafar  ingliz  ishchisi  tayyorlashi 
mumkin.
-90  nafar  portugal  ishchisi  bir  yilda  Y  yard  kanop  mato  ishlab 
chiqarishi mumkin.  Shu  vaqt  ichida xuddi  shuncha yard  kanop  matoni 
100 nafar angliyalik to‘qishi  mumkin.
«Fahmlaganimizdek,  — deya fikrini davom ettiradi Rikardo,  — garchi 
Portugaliya  vinoni  ham,  kanop  matoni  ham  Angliyaga  nisbatan  ancha 
samaraliroq ishlab chiqara olsa, u vinoni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi 
va  kanop  matoni  Angliyadan  import  qiladi.  Buning  boisi  shundaki, 
Portugaliya  tumanli  Albion  bilan  savdo  qilib,  o ‘zi  90  kishini  ishlatishi 
orqali  bir  yilda  ishlab  chiqarishi  mumkin  bo‘lgan  miqdordagi  kanop 
matoni  bir  yilda  80  kishi  ishlashi  evaziga  olishi  mumkin.  Bunday 
ayirboshlashdan  Angliya  naf ko‘radi.  U  kanop  mato  ishlab  chiqarishga 
ixtisoslashib,  bir  yilda  120  nafar  kishi  emas,  balki  100  kishini  ishlatish 
evaziga vino sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Parlament a’zosi sifatida Rikardo hukumatni an’anaviy proteksionizm 
savdo-sotiq siyosatiga o'zgarish kiritishiga majbur qilish maqsadida unga 
ta’sir  o‘tkazdi.  Garchi  u  bu  maqsadga  erishguncha  qadar  yashamagan 
bo‘lsa-da, uning kuch-g‘ayrati o ‘z samarasini berdi:  1840- yilda Angliya 
erkin savdo siyosatini ma’qullagan birinchi sanoatlashgan mamlakat bo‘ldi. 
Shundan keyingi 70 yil mobaynida jo‘shqin iqtisodiy o‘sishuni jahondagi 
eng boy mamlakatga aylantirdi.
Mashhur klassik siyosiy iqtisod namoyandasi David Rikardo iqtisodiy 
fanda ilmiy tadqiqotlar usulini ham ishlab chiqdi.  D.  Rikardo asarlarida 
siyosiy iqtisod jamiyatning iqtisodiy bazasi haqidagi bilimlar tizimi sifatida 
tashkil topdi.
D.  Rikardoning  jamiyat  moddiy  boyligini  o'stirish  uchun  ishlab 
chiqarish va taqsimot sohalarida optimal shart-sharoitlar vujudga keltirilishi 
lozim,  degan fikrlari  hozir ham  ahamiyatini yo‘qotmagan.
D.  Rikardo  o ‘z  iqtisodiy  merosida  qiymatning  mehnat  nazariyasini 
eng  rivojlangan  va  o ‘z  zamonasining  eng  to‘gri  nazariyasi  sifatida 
shakllantirdi.  D.  Rikardo kapitalistik jamiyat a’zolarini bir-biriga qarama- 
qarshi manfaatlari asosida o'rgandi. U o‘zidan awalgi iqtisodchi olimlarga 
nisbatan tizimlashgan, juda  ilg‘or siyosiy  iqtisodni  yaratishga muvaffaq
110

---

bo‘ldi.  Uning  ilmiy  qarashlari  ham  A.  Smitniki  kabi  muayyan  sinflar 
manfaatiga  qaratilgan  bo‘lib,  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  millat 
boyligini o'stirish nuqtayi nazaridan o‘iganildi. D. Rikardo ilmiy merosidan 
klassik  siyosiy  iqtisodning  quyidagi  tizimlangan  holatini  yaqqol  sezish 
mumkin.
1.  Ilmiy  abstraksiya  usulidan  foydalanib,  iqtisodiy  hodisa  va 
jarayonlaming chuqur asoslariga yetib borishlari bilan bu jarayonlarning 
tahlili juda katta holislik bilan olib boriladi.
2.  Klassik siyosiy iqtisod ta’limoti asosida qiymatning mehnat nazariyasi 
yotadi.  Siyosiy  iqtisod  binosining  poydevori  qiymatning  m ehnat 
nazariyasiga  asoslangandir.  Shuni  ta’kidlash  lozimki,  klassik  iqtisod 
namoyandalari  kapitalizmni  yagona  va  abadiy  tuzum  deb  o'rgatishlari 
oqibatida uning qonuniyatlarini to‘la yorita olmadilar.
3.  Klassik maktab  ishlab  chiqarishni  taqsimot  ma’lumotlarini  sinfiy 
nuqtayi nazardan o'rgandi.
4.  Klassik maktab namoyandalari ortiqcha ishlab chiqarish va krizislami 
inkor etadilar.
5.  Klassik siyosiy iqtisod savdo erkinligi uchun kurashadi.
Demak,  klassik  siyosiy  iqtisod  iqtisodiy  fikrlar tarixida juda  muhim
o‘ringa egadir. Unda o‘sha davming ilg‘or, ilmiy-iqtisodiy fikrlari va ayni 
vaqtda,  tarixan  cheklanganliklar  o‘z  ifodasini topgandir.
D.  Rikardo  iqtisodiy qarashlarida renta va ish haqi nazariyalari  ham 
ilgari surilgan.  D.  Rikardoning renta haqidagi fikrlari A.  Smitning renta 
haqidagi fikrlaridan farqli bo'lib,  o‘ziga xos holda talqin etilgan.
D.  Rikardo  tabiat  va  kapitalning  qiymatni  ko'paytirish  xususiyatini 
inkor  etadi.  M asalan,  uning  nazariyasida  yer  rentasi  (yerdan 
foydalanganligi uchun ijara  haqi)  bu  tabiat  natijasi  emas,  balki ijtimoiy 
omillaming  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlarining  bahosiga  bo‘lgan  ta’siri 
natijasidir. Odamlar, birinchi navbatda, eng unumdor yerlarda ishlaydilar. 
Ammo  aholi  sonining  ko'payib  borishi  yomon  yerlarda  ham  ishlashga 
majbur  etadi.  Chunki  yaxshi  yerlarda  yetishtirilgan  mahsulotlar  o ‘sib 
borayotgan aholining ehtiyojlarini qondira olmaydi.
Faraz qilaylik, unumdorligi yaxshi muayyan yer uchastkasida ishlashga 
10 soat ketadi va bozorda mahsulot bahosi  10 pul birligiga teng. Aholining 
o‘sishi oziq-ovqat tovarlari bahosining oshishiga olib keladi. Bu esa ishlab 
chiqruvchilami yomon yerlarda ham ishlashga majbur qiladi.  Bu yerlardan 
ko'rsatilgan  miqdorlardagi  hosilni  olish  uchun  10  soat  emas,  balki  15 
soat ish vaqti ketadi.  Shunga muvofiq mahsulotning bahosi  ham  15  pul
111

---

birligiga oshadi.  Bozor bahosi bu summadan kam bo‘lmasligi kerak,  aks 
holda  yomon  yer  uchastkalari  ishlatilmasdan  qolib  ketadi.  Yaxshi 
uchastkada  ishlovchi  fermerlar  ishlab  chiqarishga  10  pul  birligiga  teng 
mehnat  sarflaydilar,  o‘z  mahsulotlarini  esa  15  pul  birligiga  sotadilar. 
0 ‘rtadagi 5 birlik farq yer egasiga tegadi.  D.  Rikardo nazariyasi bo'yicha, 
ana shu renta hisoblanadi.  Uning tasdiqlashicha, keyinchalik aholini yanada 
o'sishi kishilami yanada yomonroq yerlarda ishlashga majbur etadi, bu esa 
qishloq xo'jaligi mahsulotlari qiymatining o‘sishiga va rentaning ko‘payishiga 
olib keladi.
Shunday  qilib,  yer  rentasi  miqdori  tuproq  unum dorligiga  va 
uchastkaning bozorga uzoq-yaqin joylashishiga bog'liq bo'ladi. Bu qoida 
keyinchalik differensial renta konsepsiyasi nomini oladi.
A. 
Smit ta’limotiga ko‘ra ish haqi mehnat unumdorligi natijasi,  renta 
esa-  yer unumdorligi  natijasidir.  D.  Rikardoda  ish haqi mehnat sarflari 
natijasi,  renta esa-  kamyoblik va  yer uchastkalarining har xilligi natijasi 
hisoblanadi.  Renta  qiymat  yaratmaydi.  Aksincha,  renta  miqdori  bozor 
bahosi darajasiga bog'liq bo'ladi.  «Renta to‘langani uchun  non qimmat 
emas,  balki  non  qimmat  bo‘lgani  uchun  renta to'lanadi...  Agar,  hatto, 
yer  egalari  barcha  rentalardan  voz  kechganfarida  ham  nonning  bahosi 
hech kamaymagan bo‘lar edi»,  -deb yozadi D.  Rikardo.