A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

5.1. Mis va uning qotishmalari
Sof mis  qo‘ng‘ir  rangli,  cho‘ziluvchan,  qovushoq  metalldir.  Uning 
suyuqlanish  harorati  1083°C,  zichligi  8,94  g/sm
3
  cho‘zilishdagi  mustah- 
kamlik chegarasi 220-240 MPa, Brinell bo‘yicha qattiqligi 330 HB.
Sanoatda  80%  ga  yaqin  mis  sulfidli  rudalardan  (CuFeS2, 
Cu
3
FeSFe
2
S3,  CuS)  olinadi.  Tarkibida 3-5  %  mis  b oigan  rudalar boy 
mdalar  hisoblanib,  ulami  suyuqlantirish  y o ii  bilan  mis  olinadi. 
Tarkibida  3  %  dan  kam  bo igan  mis  mdalar  suyuqlantirishdan  oldin 
to ‘yintiriladi (boyitiladi).
Mis mdalar tarkibida juda oz boiganligi sababli  ulami to ‘yintirish 
ishlari  muhim  ahamiyatga  ega.  Mis  qaynovchi  qatlam  ostida  va 
flotatsion usullar yordamida boyitiladi.
Mis  rudalaridagi  ortiqcha  zarralami  suv  yordamida  ho ilash   y o ii 
bilan boyitishga asoslangan usul flotatsion to ‘yintirish deb ataladi.
74

---

Flotatsion  to‘yintirish  sulfid va  polimetall  rudalarni  to‘yintirishda 
keng  qoilaniladi.  Bu  usul  metall  va  begona jins  zarrachalarining  suv 
bilan turlicha ho‘llanishiga asoslangan.
Mis  sulfidli  minerallar  bekorchi  jinslarga  qaraganda  suv  bilan 
yaxshi  hoilanmasdan moy  zarralariga o‘ralib, ko‘pik tarzida yuqoriga 
o'ralib chiqadi. Ular yig‘ib olingach, quritiladi va qayta ishlanadi.
Mis  konsentratlari  tarkibidagi  oltingugurt  miqdorini  kamaytirib, 
to'yintirish uchun qaynovchi qatlam ostida boyitish usuli qoilaniladi.
Tarkibida  oltingugurt,  surma  va  boshqa  zararli  elementlar  ko‘p 
boigan  rudalar  vertikal  pechlarda  m aium   haroratda  qizdirish  y o ii 
bilan  to‘yintiriladi.  Boyitilgan  mis  rudalari  alangali  pechlarda  suyuq­
lantiriladi.  Pechga  kiritilgan  shixta tarkibidagi  misning  oltingugurt  va 
kislorod bilan birikmalari 900°C  haroratda reaksiyaga kirishadi:
Cu2S + 2C u0
2
 = 
6
Cu + C 0
2 
CuC + 2CuO = 4Cu + C 0
2 
Mosil  boigan  toza  mis  reaksiyaga  kirmay  qolgan  temir  ikki 
sulfidi  bilan reaksiyaga kirishadi:  FeS + 2Cu = Cu2S + Fe 
FeS + Cu20  = Cu2S + FeO 
Temir ikki oksidi esa SiO, bilan birikib shlak hosil qiladi:
2FeO + S i0
2
 = 2 F e0 S i0
2 
Bu  reaksiyalar  oqibatida  erigan  qotishmalar  pech  tagligiga 
yigiladi.  Y igilgan  qotishmaning  asosiy  tarkibi  Cu2S  va  FeS 
birikmalari dan  iborat  boiadi.  Odatda,  bu  mis  shteyn  deyiladi.  Shteyn 
suyuqlantirilib,  havo  haydash  y o ii  bilan  mis  olinadi.  Olingan  mis 
tarkibida  0,05-1,5  %  gacha  turli  qo‘shimchalar  boiadi.  Bunday  mis 
texnikada ishlatish uchun tozalanadi.
Xomaki  mis termik va elektroliz y o ii  bilan tozalanadi.  Elektroliz 
misning markalari va ishlatilish  sohasi 5.1-jadvalda keltirilgan.