Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

Markaziy bankning asosiy vazifalari 

 

Monetar siyosatni hamda valutani tartibga solish sohasidagi siyosatni 

shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish. 

 

O‘zbekiston Respublikasida hisob-kitobning samarali tizimini tashkil etish 

va ta’minlash. 

 

Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish, ularga kredit 

berish. 

 

O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valuta rezervlarini, shu jum-

ladan, kelishuv bo‘yicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish. 

 

Davlat budjetining kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil 

etish. 

 

Rasmiy oltin-valuta zaxiralarini saqlash, pul emissiyasini amalga oshirish. 

 

Bank faoliyati bilan shug‘ullanishga litsenziya (ruxsatnoma) berish. 

Hukumatning moliyaviy agenti vazifasini bajarish. 

 

Hisobga olish, hisobot berish, hisob-kitob, ssuda va valuta opera-

tsiyalarini amalga oshirishning yagona qoidalari va. me’yorlarini belgilash 

 

Tashqi iqtisodiy faoliyat operatsiyalarini amalga oshirishi va h.k.  

---

 

33

qilayotgan bunday qonun 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan 

«O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonundir.

1

 

Markaziy bank o‘z faoliyati jarayonida boshqa banklarga o‘xshab 

foyda olishni maqsad qilib qo‘ymagan. Shuning uchun ham, u moliya 

bozorlarida tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari bilan raqobat 

kurashini olib bormaydi. Uning bosh maqsadi mamlakat pul birligining 

barqarorligini ta’minlashdir. Asosiy maqsadi – xo‘jaliklarni uzluksiz to‘-

lov vositalari bilan ta’minlash (ya’ni ularning to‘lov qobiliyatlarini 

yetarli darajada bo‘lishiga yordam berish), hisob-kitoblar tizimini tar-

tibga solish, boshqa banklar faoliyatini nazorat qilishdir. Bu maqsadlarni 

amalga oshirish uchun Markaziy bank quyidagi tadbirlarni amalga 

oshiradi: 

– tijorat banklari zaxiralarini saqlaydi; 

– banklarga mavsumiy moliyaviy uzilishlarni qoplashga va boshqa 

qisqa muddatli ehtiyojlariga kredit beradi; 

– mamlakat miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qiladi; 

– boshqa banklar faoliyatini o‘rganadi, tahlil qiladi va nazorat qiladi. 

Hozirgi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida tijorat banklari 

o‘zlari jalb qilayotgan resurslarning Markaziy bank tomonidan belgi-

langan bir qismini Markaziy bankda saqlaydilar. Bu zaxiralar miqdori-

ning yuqori va past chegaralarini Markaziy bank belgilaydi. 

Markaziy bank tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari uchun 

eng yuqori pog‘onadagi kredit beruvchi organ hisoblanadi. O‘zbekiston 

Respublikasi Konstitutsiyasining 124-moddasida: «O‘zbekiston Respub-

likasining bank tizimini respublika Markaziy banki boshqaradi», – deyil-

gan. Shu sababli  u banklarning banki deb ataladi. 

[19]. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risidagi qo-

nunning 6-moddasida Markaziy bank va Davlatning munosabatlari ha-

qida shunday yozilgan:  

«Markaziy bank o‘z vakolatlari doirasidagi qarorlar qabul qilish 

borasida mustaqildir. Davlat Markaziy bankining majburiyatlari yuzasi-

dan, Markaziy bank esa davlatning majburiyatlari yuzasidan javobgar 

bo‘lmaydi, basharti, bular o‘z zimmalariga bunday majburiyatlarni ol-

magan bo‘lmasalar yoki qonunlarda boshqa qoida nazarda tutilmagan 

bo‘lsa».  

Markaziy bank mustaqil yuridik shaxs sifatida quyidagi vakolatlarga 

                                    

1

 “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuni // «Xalq so‘zi», 1996 yil 

13-yanvar. 

---

 

34

ega. 

Uning birinchi va eng asosiy vakolati – bu davlat bank tizimining 

markazi bo‘lish huquqiga egaligidir. Bu vakolat doirasida u bank tizimi 

sohasida Nizom, qoida, tartiblarni ishlab chiqish, ya’ni banklar va 

banklarga qarashli bo‘lmagan tashkilotlar uchun bajarilishi shart bo‘lgan 

bank operatsiyalarini amalga oshirish, banklarda hisob-kitob yuritish, 

buxgalterlik va statistik hisobotlar tuzish va taqdim etish qoidalarini ish-

lab chiqish huquqiga ega. 

Markaziy bank vakolatining asosiy yo‘nalishi uning pul-kredit so-

hasida davlat nazoratini amalga oshirishini tashkil etishdir. U o‘z nazo-

ratidagi subyektlarning operativ xo‘jalik faoliyatiga aralashmagan holda 

bank faoliyatining qonuniyligini nazorat qiladi. 

Markaziy bank davlat boshqaruvi organi sifatida davlat pul-kredit 

siyosatini amalga oshirish bo‘yicha faoliyat yuritadi. 

Qayd qilingan vakolatlar doirasida Markaziy bank mustaqil qarorlar 

qabul qiladi va u O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisobot be-

radi. 

Markaziy bank hukumat bilan munosabatlarga kirishadi hamda 

jahon amaliyotiga muvofiq uning bankiri, fiskal (xazina) agenti (vakili) 

hamda o‘z vakolatlariga kiruvchi hamma muammolar yuzasidan masla-

hatchisi vazifalarini bajaradi, shuningdek, iqtisodiy hamda moliyaviy 

masalalar yuzasidan davlat budjetini tayyorlashga doir tavsiyalarni o‘z 

ichiga olgan ma’lumotni hukumatga taqdim etadi. Markaziy bankka 

bunday vakolatlarni berilishi ikki bosqichli bank tizimining unumli ish 

yuritishini ta’minlash imkonini beradi. 

[20]. Markaziy bank kredit tizimida etakchilik va boshqaruvchi, 

ya’ni bank tizimini tartibga solib turuvchi vazifasini bajaradi. Markaziy 

bank to‘g‘risidagi qonunning 3-moddasida ta’kidlanganidek, Markaziy 

bankning bosh maqsadi milliy valutaning barqarorligini ta’minlashdan 

iborat. Mazkur maqsad bank oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: 

Markaziy bank mamlakatda muomalaga pul belgilarini chiqarish 

borasida monopol huquqqa ega bo‘lgan organdir va bu huquq banklar 

faoliyati to‘g‘risidagi qonunda belgilab qo‘yilgan. Markaziy bank bosh-

qa barcha banklar va kredit muassasalari uchun turli qoidalar va yo‘riq-

nomalar ishlab chiqadi hamda ularning to‘laligicha bajarilishini nazorat 

qiladi. 

Markaziy bank hukumatning bosh bankiri va moliyaviy mas-

lahatchisi hisoblanib, davlatlararo turli kelishuvlarda barcha moliyaviy 

---

 

35

hamda umumiqtisodiy masalalarni hal qilishda ishtirok etadi. 

[21]. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi 

Qonunning 3-moddasida ta’kidlanganidek, quyidagi faoliyat turlari 

Markaziy bank uchun taqiqlanadi:  

– moliyaviy yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanish; 

– tijorat bilan shug‘ullanish; 

– O‘zbekiston Respublikasi Xalq bankining, shuningdek, Markaziy 

bank faoliyatini yuritishni ta’minlovchi korxonalar va tashkilotlarning 

kapitallarida ishtirok etishini istisno etganda, banklar va boshqa yuridik 

shaxslar kapitalida qatnashishga haqli emas.  

Bulardan tashqari, Markaziy bank tijorat banklari bilan raqobat qilmas-

ligi uchun uning funksiyalari biroz cheklangan bo‘ladi, ya’ni Markaziy bank 

faqat banklarga va davlatga xizmat qiladi.  

[22]. Markaziy bank xorijiy banklar bilan hamkorlik qiladi. Uning 

boshqa davlatlar banklari va kredit muassasalari bilan o‘zaro munosabat-

lari O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga, shuningdek, 

banklararo bitimlarga muvofiq amalga oshiriladi. 

Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida Markaziy bank quyidagilarga (9-

modda), ya’ni: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Markaziy bank mamlakatning iqtisodiy, valuta va boshqa turli 

manfaatlarini ta’minlashga ko‘maklashgan holda: 

–davlatlararo savdo, to‘lov bitimlarining shartlarini ishlab chiqishda 

qatnashadi; 

– xorijiy valutada aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘oz-

lar (devizlar) sotib oladi, xorijiy valutadagi foyda hisobidan valuta fond-

larini tashkil qiladi; 

– boshqa turli tijorat banklarining tashqi iqtisodiy faoliyatini muvofiq-

lashtiradi; 

 

boshqa davlatlarning markaziy banklari, xalqaro banklar va o‘zga moliya-

kredit muassasalarida O‘zbekiston Respublikasi manfaatlarini himoya 

qilishga; 

 

moliyaviy operatsiyalarni bajarishga, shu jumladan chet el hukumatlari, 

chet el markaziy banklari va pul-kreditni tartibga solish organlariga, shu-

ningdek, O‘zbekiston Respublikasi a’zo bo‘lgan xalqaro tashkilotlarga bank 

xizmati ko‘rsatishga; 

 

xorijiy davlatlarda vakolatxonalar ochishga; 

 

O‘zbekiston Respublikasida chet el banklarining vakolatxonalarini akkredi-

tatsiya qilishga haqlidir. 

---

 

36

– milliy pul birligi «so‘m»ning xorijiy valutalarga nisbatan  kursini 

belgilaydi, tartibga soladi, mustahkamlaydi va bu borada turli tadbirlar 

ishlab chiqadi hamda amalga oshiradi.