Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta


Muhammad Tarag'ay Ulug'bek (1394—1449)



Download 1,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet36/105
Sana31.12.2021
Hajmi1,82 Mb.
#231244
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   105
Bog'liq
pedagogika tarixi.

 
Muhammad Tarag'ay Ulug'bek (1394—1449) 
Ulug’bek  1394-yilning  22  martida  Eron  g’arbidagi  Sultoniya  shahrida  bobosi 
Sohibqiron  Amir  Teraurning  harbiy  yurishi  paytida  tavallud  topdi.  U  Shohrux 
Mirzoning  to’ng’ich  o’g’li.  Muhammad  Tarag’ay  deb  ism  berilgan  bolani  bobosi 
mehr  bilan  «Ulug’bek»  deb  atayvergan.  Shu  sababli  uning  asosiy  ismi  Ulug’bek 
bo’lib qoladi va jahonga ana shu nom bilan shuhrat tarqatadi. 
Ulug’bekning  otasi  Shohrux  Amir  Temurning  uchinchi  o’g’li  bo’lib,  Xuroson 
hukmdori,  ma'rifatli,  ilm-fanga  qiziqqan  shoh  edi.  Onasi  Gavharshodbegim  ham 
o’z davrining oqila, bilimdon ayollaridan hisoblanardi. 
«Taqdir  bu  ulug’  zotning  zimmasiga  behad  ulkan  va  mashaqqatli  vazifalar 
yukladi.  Buyuk  sarkarda  Amir  Temur  bunyod  etgan  saltanatning  vorisi  bo’lishdek 
mislsiz sinov aynan unga nasib etdi»(I.A.Karimov). 
Ulug’bekning bolalik yillari bobosi Temurning harbiy yurishlarida  o’tdi. Garchi 
Ulug’bek tug’ilganda bir oz zaif bo’lgan bo’lsada, harbiy yurishlar davrida chiniqdi. 
Amir  Temur  nabirasi  Ulug’bekning  o’tkir  zehnli,  aqlu  farosatli  bo’lganligi 
uchun juda sevardi. «Ko’zimning nuri, saltanatimning umidli niholi», deb erkalatardi. 
Biroq,  Ulug’bek  Mirzo  nozik  bo’lib  o’sdi.  Buning  ustiga  ko’p  vaqtini  kitob  mutolaa 
qilish bilan o’tkazar, davlat ishlariga rag’bati yo’q ko’rinar edi. 
Ulug’bekning  tarbiyasi  bilan  buvisi  Saroymulkxonim  shug’ullanib,  sevimli 
nabirasiga o’quv-yozuvni o’rgatgani, tarixiy mavzularda hikoya va ertaklarni so’ylab 
bergani uning hayotida o’ziga xos maktab bo’ldi. 
1405-1411-yillari  o’sha  davrning  qonun-qoidalariga  binoan  Ulug’bek  harbiy  va 
siyosiy tarbiyadan ilm o’rgangan. 
o’rta  asrlardan  saqlanib  qolgan  kitoblardan  malum  bo’lishicha,  saltanatga 
vorislar  davlatni  boshqarishda  muayyan  tartib-qoidalar  bayon  qilingan  qo’llanmalar 
asosida tayyorlangan. Shulardan biri shahzodalar va xonzodalar bilishi zarur bo’lgan 
«Suluk ul-muluk» (Podshohlarga qo’llanma) kitobidir. 
Ulug’bek  ham  an'anaga  ko’ra,  mazkur  kitobni  mukammal  o’rganar  va  unda 
ko’rsatilgan  davlatni  idora  qilish  san'ati  —  turli  lavozim  egalarini  tayinlash,  soliq 
to’plash, ruhoniylar, mansabdorlar hamda boshqa  yurtlardan kelgan elchilarni qabul 
qilish, xayru sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo’yicha ko’nikmalarni egallaydi. 
Ulug’bek  yoshligidan  ko'p  kitob  mutolaa  qilgan.  U,  ayniqsa,  matematika, 
astronomiya ilmlariga qiziqdi. 
U  bobosining  xos  munajjimi  mavlono  Badriddin  bilan  ko’p  vaqtini  o’tkazar, 
undan  hisob  va  taqvimdan  dars  olar,  ba'zi  kechalari,  qor  tinib  osmon  yorishgan 
paytlari yulduzlarning o’rni va harakatini kuzatish bilan mashg’ul bo’lardi. 
Taniqli olim Bo’riboy Ahmedovning fikricha, mavlono Badriddin  Samarqandda 
bo’lgan  vaqtda  Ulug’bekni  Ko’ksaroydagi  xos  kutubxonasiga  boshlab  borib, 
kutubxonaga  yangi  kelib  tushgan  alloma  al-Farg’oniy  tarafidan  bitilgan  «Kitob  fi 
javome' ilm an-nujum va usul al-harakat as-samoviya» («Yulduzlar haqidagi ilm bilan 


 
92 
osmon yoritqichlari harakatining asosini (bir-biriga) qo’shuvchi kitob»)ni ko’rsatadi. 
Shunday qilib, Ulug’bek bolalik yillaridayoq mavlono Badriddin Tusiy, Abu Rayhon 
Beruniy,  Umar  Xayyom  kitoblari  bilan  hamda  Oqsulot  va  o’trorda  «Ziji 
Malikshohiy» bilan tanishadi. 
Fanga  bo’lgan  zo’r  muhabbati,  katta  qobiliyati  va  mehnatsevarligi  tufayligina 
Ulug’bek  astronomiya  maktabining  asoschisi  va  rahbari  sifatida  ajoyib 
muvaffaqiyatlarga  erisha  oldi.  Bu  maktab  butun  dunyoda  e'tirof  etildi,  shuhratga 
sazovor bo’ldi. 
Zo’r qobiliyat, o’tkir xotira va asta-sekin bilimlarni to’plash shunga  olib keldiki, 
Ulug’bekda  fanga  qiziqish  va  intilish  rivojlana  bordi.  Ulug’bek  bilimlarini  tinmay 
chuqurlashtirishi  va  o’z  ustida  rauntazam  ravishda  ishlashi  natijasida  ko’pgina 
zamondoshlaridan o’zib ketdi. 
1411-yili 17 yoshli Ulug’bek Mirzo Movarounnahr va Turkistonning hokimi  etib 
tayinlanishi  temuriylar  xonadonida  Ulug’bekning  mavqei  naqadar  yuksak 
ekanligidan  dalolat  beradi.  Ulug’bek  hokim  bo’lgach,  bobosidan  farqli  o’laroq, 
harbiy yurishlar bilan qiziqmadi. Aksincha, u  o’rta asrlardagi boshqa hukmdorlardan 
o’zgacha yo'1 tutdi, ko’proq ilm-fanga moyil bo’ldi. 
Ulug’bek  umrining  ilk  davridanoq  Mavlono  Ahmad  va  Qozizoda  Rumiy  – 
falakiyotshunos  va  riyoziyotchilar  ta'sirida  ulg’ayadi.  Shu  sababli  uning  hayotida 
aniq  fanlar  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  Yigirma  yoshlarida  u  o’z  davrining  yirik 
olimlaridan biri bo’lib shakllandi. U hokim bo’lgan paytidagi olamshumul o’zgarishlar 
butun o’rta asr madaniyati tarixida betakror voqea bo’lib qoldi. 
Ulug’bek  safdoshlaridan  G’iyosiddin  Jamshid  Koshiy  1417-yili  Samarqanddan 
Koshondagi  o’z  otasiga  yozgan  maktubida  Ulug’bekning  faoliyati  va  bilimini 
quyidagicha tariflaydi: 
«Ollohga  va  uning  ne'matlariga  shukronalar  bo’lsinkim,  etti  iqlimning 
farmonbardori,  islom  podshohi  Ulug’bek  donishmand  kishidurlar.  Men  bu  narsani 
odob  rasmi  yuzasidan  aytayotganim  yo’q.  Haqiqat  shuki,  avvalo  u  kishim  Qur'oni 
Karimning aksariyat qismini yoddan biladilar. Tafsirlarni va mufassirlarning har bir 
oyat  haqidagi  so’zlarini  aqlda  saqlaydilar  va  yoddan  biladilar,  arabchada  g’oyat 
yaxshi  yozadilar.  Shuningdek,  u  kishim  fiqhdan  habardorlar;  mantiq  ma'nolarining 
bayoni va usullaridan ham xabardorlar». 
U kishi riyoziyot (matematika) fanining barcha tarmoqlarini mukammal egallagan 
va shunday jiddiy mahorat ko’rsatganlarki, har qanday sonni tezlik bilan qo’shish va 
ko’paytirish iqtidoriga ega bo’lganlar. Inson bino bo’lganidan beri shu kungacha hali 
hech kimsa u qadar aniq va tez hisoblay olmagan». 
Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda uchta raadrasa barpo etdi. 
Samarqanddagi  madrasa  qurilisbi  1417  -yili  boshlanib,  uch  yilda  qurib  bitkaziladi. 
Tez orada Ulug’bek madrasaga mudarris va olimlarni to’play boshlaydi va shu tariqa 
uning  falakiyotshunoslik  maktabi  shakllanadi.  Bu  maktabning  asosiy  mudarrislari 
ilmiy  ishlarga  qulay  sharoit  va  panoh  izlab  Temur  davridayoq  Samarqandga  kelgan 
Taftazoniy,  Mavlono  Ahmad  va  Qozizoda  Rumiy  kabi  olimlar  edi.  Qozizodaning 
maslahati  bilan  Ulug’bek  otasining  mulki  Xurosonning  Koshon  shahridan 
G’iyosiddin  Jamshid  Koshiyni  chaqirtirdi.  Shunday  qilib,  Movarounnahrning  turli 
shaharlaridan va Xurosondan to’plangan olimlar soni 1417 -yilga kelib 100 dan ortib 


 
93 
ketdi. Ular orasida adiblar, muarrixlar, xattotlar, rassomlar, me'morlar bor edi. Lekin 
yulduzshunoslik  va  riyoziyot  sohasidagi  olimlar  sharafliroq  va  obro’liroq  edi.  Ular 
orasida Qozizoda va Koshiy eng nufuzli edilar. 
1420-yili  Samarqand  madrasasining  tantanali  ochilishi  bo’ldi.  Manbalarda  qayd 
etilishicha,  «madrasa  binosi  bitishiga  yaqinlashganda,  bu  erga  to’plangan  adabiyot, 
san'at  va  fan  namoyandalari  Ulug’bekdan  madrasaga  kimni  mudarris  etib 
tayinlamoqchisiz, deb so’rashganda, Ulug’bek barcha fanlardan xabardor biror odamni 
qidirib topaman, deb javob bergan.  Shu  erda  g’ishtlar  orasida  oddiy  kiyimda  o’tirgan 
mavlono Muhammad Ulug’bekning  bu  gapini  eshitib  qolgan  va  shu  onda  o’rnidan 
turib, bu vazifaga men loyiqman, degan. Shundan keyin Ulug’bek uni imtixon qilib, 
uning  chinakam  bilimdon  odam  ekanligiga  ishonch  hosil  qilgan  va  uni  hammomda 
yuvintirib,  yaxshi  kiyintirish  to’g’risida  buyruq  bergan.  Madrasaning  ochilishida 
mavlono  Muhammad  mudarris  sifatida  ma'ruza  o’qigan;  mavlono  Muhammadning 
olimlardan  90  kishi  ishtirokida  qilgan  ma'ruzasini  Ulug’bek  bilan  Qozizoda 
Rumiydan  boshqa  hech  kim  tushuna  olmagan.  Chunki  bu  ma'ruza  haddan  tashqari 
ilmiy jihatdan kuchli va murakkab masalalarni o’z ichiga olgan edi». 
Bu erda tilga olingan Qozizoda Rumiy (Salohiddin Musa bin Mahmud) mashhur 
matematik va astronomdir. U Ulug’bek madrasasining dastlabki mudarrislaridan biri 
edi. G’oyat bilimli bu olimni zamondoshlari «O'z davrining Aflotuni» deb ataganlar. 
Ulug’bek  asarlarining  sharhchisi,  Qozizoda  va  Ulug’bekningiste'dodli  shogirdi, 
samarqandlik matematik va astronom Alouddin Ali ibn  Muhammad Qushchidir. U 

Download 1,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish