O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

 
4.2. Tolaning   fizik-mexanik   xossalari 
Paxta  tolasining  fizik-mexanik  xossalariga  chiziqli  zichligi  (yo‗g‗onligi), 
uzunligi,  pishiqligi,  uzayishi  va  qayishqoqligi,  yeyilishga,  egilishga,  qisilishga, 
buralishga  hamda  tolaning  tola  ustida  sirpanishga  qarshiligi,  gigroskopikligi,  rangi, 
elektr va issiqlik o‗tkazuvchanligi kiradi. 
Chiziqli  zichlik  —  tolaning  eng  muhim  xossalaridan  biri.  Bu  kattalik  ma‘lum 
uzunlikdagi tola qanday massaga ega ekanligini ko‗rsatadi. Chiziqli zichlik teks deb 
ataladigan birliklardao‗lchanadi. 
Teks-1 km tolaga (kalava ipga) keltirilgan, grammda yoki 1 m tolaga keltirilgan, 
milligrammda ifodalanadigan massa (g/km; mg/m). 
T=g/l, 
Bu yerda: T - tolaning, kalava ipning chiziqli zichligi, teks, g — tola massasi, g 
yoki mg; l — tola uzunligi, km yoki m.
14
 
Juda  ingichka  tolanio‗lchash  uchun  ba‘zan  milliteks  kattaligi  ishlatiladi.  U  1  km 
tolaning milligrammdagi massasini ko‗rsatadi. Demak, milliteks (mteks) birliklari teks 
birliklaridan  ming  marta  kichik.  Shuning  uchun  tolaning  mteksda  ifodalangan 
ko‗rsatkichi teksda ifodalanganidan 1000 marta katta bo‗ladi.  
Tolaning  chiziqli  zichligi  oqibat  natijada  uning  ko‗ndalango‗lchamlarini 
belgilaydi.  Shuning  uchun,  bir  karashda,  tolaning  ko‗ndalang  kesimi  diametri  yoki 
yuzini aniqlash kerak. Biroq buni amalga oshirish qiyin. Birinchidan, shunday ingichka 
                                                 
14
 
Yo‘ldoshev N., Kadirxodjayeva N.  Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. –T.: Faylasuflar, 2014, 72-b. 

---

47 
 
jism  -  tolaning  diametrini  amaldao‗lchash  qiyin;  ikkinchidan,  uning  diametri  butun 
uzunligi bo‗yicha bir xil emas; uchinchidan, tolaning ko‗ndalang kesimi butun uzunligi 
bo‗yicha har xil shakl vao‗lchamda bo‗ladi. Shuning uchun to‗qimachilik tolalarining 
ko‗ndalango‗lchamlari  nisbiy  kattaliklar  bilano„lchanadi.  Ilgarilari  shunday 
kattaliklardan  biri  tola  (kalava  ip)ning  raqami  hisoblanar,  u  bilan  tolaning 
ingichkaligi  baholanar  edi.  Raqam  (M)  —  tola  uzunligining  massasiga  nisbati 
kattaligi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizning to‗qimachilik sanoatida nomer o‗rniga 
chiziqli zichlik (teks) ishlatiladi. Ular orasida quyidagi bog‗liqlik mavjud. 
N = 1000/T, 
Nomerdan  teksga  o‗tilishiga  sabab  shuki,  teks  to‗g‗ri  kattalik  hisoblanadi, 
ya‘ni tolaning ko‗ndalang o‗lchamlari qancha katta bo‗lsa, uning chiziqli zichligi 
yoki  teks  kattaligi  ham  shuncha  katta  bo‗ladi.  Aksincha,  raqam  ko‗ndalang 
o‗lchamlarga teskari kattalik: tolaning ko‗ndalang o‗lchamlari qancha katta bo‗lsa, 
nomer shuncha past bo‗ladi. 
Mamlakatimizda  yetishtiriladigan    o‗rtacha  tolali  paxta  tolalarining  chiziqli 
zichligi  0,16...0,22  teks,  ingichka  tolalalarniki  0,12...0,16.  Shuning  uchun  o‗rtacha 
tolali paxtadan chiziqli zichligi  o‗rtacha kalava ip, ingichka tolali paxtadan chiziqli 
zichligi  kichik  kalava  ip  ishlab  chiqariladi.  Chiziqli  znchligi  kichik  kalava  ipdan 
yupqa yoki juda pishiq gazlamalar, trikotaj va iplar tayyorlanadi.