O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

 38-rasm. Charm-attorlik buyumlarining sirtqi detallari
62
 
 
Devorchalarning  bir  qismi  bo‗lgan  faldalar  4  chaqmoq  zanjirli  buyumlarning 
yuqori  qism  hajmini  kattalashtirish  uchun,  koketkalar  5  esa  turli  shaklda  bo‗lib, 
devorchani yuqori yoki quyi qismini tashkil qilib, buyumlarni bezashda ishlatiladi. 
Tubi  1  devorchalarini  orasida  joylashgan  bo‗lib,  korpusning  quyi  yuzasini 
tashkil qiladi. 
Korpusning  old,  orqa  va  tag  yuzasi  yaxlit  materialdan  tashkil  topgan  va 
uningo‗lchamlari shakli devorcha singari turlicha bo‗lishi mumkin. 
Buyumlarning  yon  qismini  oddiygina  qilib,  buyumning  yoni  yoki  bo‗lmasa 
qiyiq  2  deb  atashadi.  Buyumning  yon  qismining  shakli  va  konstruksiyasi  har  xil 
bo‗lib, ko‗p hollarda tekis shaklda yoki bo‗lmasa bir burmali va ko‗p burmali bo‗lishi 
mumkin. 
Tag — botan — buyumning tubini va ikki yon yuzasini, yuqori botan ikki yon 
va  yuqori  yuzasi,  aylanma  botan  —  tubini,  yon  va  yuqori  yuzalarini  tashkil  qiladi. 
Botan, xuddi qiyiqgao‗xshash bir yoki ko‗p burmali bo‗lishi mumkin. 
Yopqich (klapan) 3 buyumlarning yuqori qismini berkitish uchun xizmat qiladi, 
u istalgan shaklda vao‗lchamda bo‗lishi mumkin. 
Yuqorida  keltirilgan  hamma  asosiy  sirtqi  detallar  yaxlit  yoki  yig‗ma  (masalan, 
botan,  ikki  qismdan  iborat  bo‗lib,  tag  qismining    o‗rtasida  tikiladigan)  bo‗lishi 
mumkin. 
                                                 
62
 
Haydarov O.A.  Poyabzal va charm-attorlik buyumlarni modellashtirish asoslari: o‗quv qo‗llanma -T.: Sharq, 2010, 31-
b. 

---

161 
 
Qo‗shimcha  detallarga,  buyumlarning  yuqori  qismini  yopishda  ishlatiladigan: 
kichik yopqich, tasma  hamda ushlagich, cho‗ntaklar va bezak detallari kiradi. 
Ichki  detallar  buyumning  ichida  joylashgan  bo‗lib,  ular  buyumlarning  ich 
yuzasini  bezaydi  va  bo‗laklarga  bo‗ladi  (devor  1,  devorcha  cho‗ntak  2,  chaqmoq 
zanjirli cho‗ntak 3 va hokazolar). 
Oraliq  detallar  sirtqi  va  ichki  detallarning  orasida  joylashgan  bo‗lib, 
buyumlarning  turli  shakllarini  hosil  qilish  hamda  saqlashga  xizmat  qiladi.  Bundan 
tashqari ayrim oraliq detallar sirtqi detallarning choklarini mustahkamligini oshiradi. 
Oraliq  detallari  uchun  maxsus  attorlik  kartonlar,  paxta  va  yog‗och,  tolalar, viniplast 
va  boshqa  materiallar,  shuningdek,  maxsus  tasmalar,  shnurlar,  yopishqoq  tasma 
(velkro)lar ishlatiladi. 
Oraliq  detallar  qattiq  materiallardan  bo‗lsa,  qattiq  korpus  xaltalar  deyiladi. 
Qattiq  korpusli  xaltalarning  hamma  detallariga  yoki  ko‗p  detallariga,  yarim  qattiq 
konstruksiyadagi  xaltalarga,  korpusning  qisman  detallariga  qattiq  oraliq  detallari 
qo‗yiladi.  Yumshoq  konstruksiyadagi  buyumlarda  qattiq  materiallardan  qilingan 
oraliq detallar bo‗lmaydi. 
Bularningo‗lchamlarini uning old devorining gorizomal yo‗nalishdagi maksimal 
uzunligi  U  va  maksimal  balandligi  B  hamda  yon  yuzasining  maksimal  eni  e  bilan 
belgilanadi (39-rasm).