Davlat va huquq

huquqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy vazifasi bilan
belgilanadi. Huquq, avvalo, jamiyat hayotining turli jabhalariga –
iqtisodiyotga, siyosatga, ijtimoiy sohaga, madaniy-ma’naviy
munosabatlarga ta’sir etadi va shu tariqa iqtisodiy, siyosiy va
tarbiyaviy mazmundagi umumijtimoiy funksiyalarni bajaradi.
Huquq funksiyalari quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:
– birinchidan, huquq funksiyalari huquqning mohiyatidan kelib
chiqadi va uning jamiyatdagi vazifasi bilan belgilanadi. Funksiya –
huquq mohiyatining ijtimoiy munosabatlar mazmunida namoyon
bo‘lishi  (yoritilishi)dir;
– ikkinchidan, huquq funksiyalari – ijtimoiy munosabatlarga
ta’sir etishning shunday yo‘nalishlariki, ularni amalga oshirish
ehtiyoji huquqning ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi zaruriyatidan
kelib chiqadi;
– uchinchidan, funksiyalar huquqning eng muhim, jiddiy
sifatlarini ifoda etadi va jamiyat rivojining hozirgi bosqichida huquq
oldida turgan tub vazifalarni bajarishga yo‘naltiriladi;
– to‘rtinchidan, huquq funksiyalari uning ijtimoiy munosabatlar
muayyan turini tartibga soluvchi faol harakatining yo‘nalishini aks
ettiradi. Shu bois huquq funksiyalarining muhim belgilaridan biri
uning ta’sirchanligi, jo‘shqinligi, harakatlanishidir;
– beshinchidan, huquq funksiyalari doimiylik xususiyatiga ega,
bu ularning uzluksizligi, cheklanmagan muddat davomida
harakatlanishini anglatadi.
Huquq funksiyalarini sof yuridik nuqtayi nazardan ikki turga
ajratish mumkin: regulyativ  (tartibga soluvchi) va negativ
(qo‘riqlovchi)  funksiyalar.
Huquqning regulyativ funksiyasi jamiyat a’zolari yurish-turishi
va xulq-atvorining ijobiy, barchaga maqbul qoidalarini o‘rnatishdan,
ijtimoiy munosabatlarni yuridik jihatdan tashkillashtirishdan,

124
insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalarni uyg‘unlashtirish va
barqarorlashtirishdan iborat. Bu funksiya doirasida huquqiy
ta’sirning yana ikki yo‘nalishi haqida gapirish mumkin: huquqning
regulyativ-statik  va  regulyativ-dinamik  funksiyalari.
Huquqning regulyativ-statik, ya’ni tartibga soluvchi –
mustahkamlovchi funksiyasi deganda, huquqning ijtimoiy
munosabatlarga, ularning mavjud holatini, erishilgan darajasini
mustahkamlashga, barqarorlashtirishga qaratilgan ta’sir etishi
tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarni u yoki bu huquqiy institutlar
shaklida mustahkamlanishi huquqiy tartibga solishning
maqsadlaridan biridir. Ushbu funksiya turli subyektlarning huquqiy
maqomini belgilashda, masalan, inson va fuqaroning asosiy huquq
hamda erkinliklarini mustahkamlashda, davlat idoralari va
mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilashda, jismoniy va
yuridik shaxslarning huquqdorligini belgilashda namoyon bo‘ladi.
Huquqning mazkur funksiyasida uning tabiati nihoyatda yaqqol
aks etadi. Zero, bu funksiya orqali fuqarolar va tashkilotlarga
huquqiy vakolatlar beriladi, ular shu vakolatlar doirasida erkin,
o‘z istaklariga ko‘ra faoliyat yuritadilar. Bu chegara qanchalik
kengaysa, insonlar shunchalik erkin harakat qilish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar.
Huquqning tartibga soluvchi-mustahkamlovchi funksiyasi vakolat
beruvchi va man etuvchi normalar orqali amalga oshadi, shu bois
ular asosida vujudga keladigan munosabatlar aksariyat hollarda
passiv huquqiy munosabatlar toifasini tashkil etadi. Lekin bunday
holatlarda huquq subyektlari o‘zlari tashabbus ko‘rsatib huquqiy
faollik qilishlari ham mumkin.
Huquqning regulyativ-dinamik, ya’ni tartibga soluvchi – rivojlan-
tiruvchi  funksiyasi  deganda, huquqning ijtimoiy munosabatlarga
ta’sir etib, ularning kelgusidagi rivojlanishini, o‘zgarishi hamda
takomillashuvini belgilab berishi tushuniladi. Bu yerda huquq
ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyotini, harakatlanishi (dinami-
kasi)ni rasmiylashtiradi. Mazkur funksiya majburiyat yuklovchi
normalar vositasida amalga oshiriladi. Masalan, qonunchilik
hujjatlari bilan fuqarolar zimmasiga qator majburiyatlar yuklatiladi:
soliqlarni to‘lash, harbiy burchni ado etish, mehnat intizomiga
rioya qilish, shartnoma bo‘yicha majburiyatlarni bajarish va
hokazolar. Tartibga soluvchi-rivojlantiruvchi funksiyasi faol toifadagi

125
huquqiy munosabatlar shaklida ro‘yobga chiqadi. Bular fuqarolik,
mehnat, ma’muriy, moliya va boshqa huquq sohalarining
institutlarida o‘z aksini topadi.
Huquqning tartibga soluvchi funksiyasini amalga oshirishda keng
tarqalgan usullar quyidagilardan iborat:
– huquq normalari vositasida fuqarolarning huquqiy-muomala
layoqatini belgilash;
– fuqarolarning huquqiy maqomini belgilash (mustahkamlash)
va o‘zgartirish;
– davlat idoralarining huquq va majburiyatlarini hamda
mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilash;
– yuridik shaxslarning huquqiy holatini mustahkamlash;
– huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi
va bekor qiluvchi yuridik faktlarni belgilash;
– huquq subyektlari o‘rtasida muayyan huquqiy aloqani o‘rnatish
(tartibga solinuvchi huquqiy munosabatlar);
– aniq ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib, huquqiy
tartibga solishning oqilona turini belgilash.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarga asoslanib, huquqning
regulyativ funksiyasini shunday ta’riflash mumkin. Huquqning
regulyativ (tartibga soluvchi) funksiyasi – huquqning ijtimoiy vazifasi
bilan belgilangan bo‘lib, u xulq-atvorning ijobiy qoidasini
o‘rnatishga, jamiyat, davlat va fuqarolar manfaatlariga oid
munosabatlarni mustahkamlash va rivojlantirishga ko‘maklashish
maqsadida huquq sohiblariga subyektiv huquqlar berish va yuridik
majburiyatlarni yuklashda namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy munosabatlarni qo‘riqlash zaruriyati har doim mavjud bo‘lgan
va bundan keyin ham bo‘ladi. Huquq hamisha ijtimoiy munosabatlarni
muhofaza etish vositasi bo‘lib kelgan. Huquqiy ta’sirning bu yo‘nalishi
huquqning qo‘riqlovchi funksiyasini tashkil etadi.
Huquqning qo‘riqlovchi funksiyasi – uning ijtimoiy vazifasiga
mos huquqiy ta’sir etish yo‘nalishi bo‘lib, u umumiy ahamiyat
kasb etuvchi o‘ta muhim iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshqa
ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etishga, ularning daxlsizligini
ta’minlashga yo‘naltiriladi va shu bilan birga, jamiyatga yot, zararli
munosabatlarni hayotdan siqib chiqarishga qaratiladi.
Qo‘riqlovchi funksiyaning asosiy xususiyatlari quyidagilardan
iborat:

126
– birinchidan, u huquqni kishilar xulq-atvoriga ta’sir etishning
alohida vositasi sifatida ta’riflaydi. Huquq bu vazifani jazo qo‘llash,
taqiqlar o‘rnatish va yuridik javobgarlikni amalga oshirish yo‘li
bilan insonlar irodasiga ta’sir o‘tkazish orqali bajaradi;
– ikkinchidan, unda davlat huquqiy qoidalar vositasida qanday
ijtimoiy qadriyatlarni o‘z himoyasiga olganligi to‘g‘risidagi axborot
ijtimoiy munosabat subyektlariga yetkaziladi;
– uchinchidan, u jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyati
darajasining, huquqdagi insonparvarlik asoslarining ko‘rsatkichi
sifatida namoyon bo‘ladi.
Huquqning qo‘riqlovchi funksiyasiga xos xususiyatlar uni
davlatning huquqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyoslaganda
aniqroq namoyon bo‘ladi. Tegishli davlat idoralari huquq subyektlari
tomonidan qonun talablari so‘zsiz bajarilishini ta’minlaydi,
jamiyatda qonuniylik muhitini vujudga keltiradilar. Bu huquq
buzilishi faktini aniqlash, ularni tergov qilish va aybdorlarni yuridik
javobgarlikka tortish bilan ta’minlanadi.
Shunday qilib, huquqning qo‘riqlovchi funksiyasi – huquqning
bevosita harakatlanishi bo‘lsa, davlatning huquqni muhofaza etish
faoliyati huquq talablariga rioya qilishning moddiy kafolatidir.
Bunda maxsus idoralar (IIV organlari, prokuratura, sud)ning
huquqni qo‘riqlashga qaratilgan faoliyati maydonga chiqadi. Bundan
tashqari, qo‘riqlovchi funksiya ijtimoiy munosabatlarni
himoyalashga yo‘naltirilgandir.

127
X BOB. HUQUQIY MUNOSABATLAR
1-§. Huquqiy munosabatlarning tushunchasi, tuzilishi va turlari
Kishilar o‘rtasidagi ko‘pdan-ko‘p munosabatlarning ma’lum
bir qismini huquqiy munosabatlar tashkil qiladi. Ijtimoiy
munosabatlarga huquq vositasida ta’sir etish masalasi davlat va
huquq nazariyasi fanida muhim ahamiyat kasb etadi. Huquq
normalari yordamida tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar
huquqiy munosabatlar deb ataladi. Huquq normalari huquqiy
munosabatlar orqali amalga oshadi, hayotga tatbiq etiladi.
H u q u q i y   m u n o s a b a t   –  o‘zaro subyektiv huquq va
majburiyatlar bilan bog‘langan shaxslar (ya’ni, fuqarolar va
yuridik shaxslar) o‘rtasidagi aloqalar bo‘lib, ular huquq
normalari va yuridik faktlar asosida kelib chiqadi. Boshqacha
aytganda, huquqiy munosabatlar  –  kishilar o‘rtasidagi yuridik
mazmundagi aloqalardir. Bunday munosabatlarda kamida ikki
tomon ishtirok etadi. Biri  –  huquq egasi, ikkinchisi  –
 m a j b u r i y a t   o ‘ t o v c h i   t o m o n .   H u q u q i y   m u n o s a b a t l a r
ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlari bir-biriga mos,
ya’ni teng bo‘lishi kerak. Har doim huquq egasi bo‘lgan shaxs
qarshisida majburiyat o‘tovchi shaxs gavdalanadi. Masalan,
ishga qabul qilish bilan bog‘liq mehnat huquqiy munosabatini
olaylik. Bunda ishga qabul qilingan shaxs (xodim) zimmasida
ma’lum vazifalarni bajarish majburiyati bo‘ladi; korxona rahbari
(ma’muriyati)da esa mehnatga yarasha ish haqi to‘lash
majburiyati (bu ayni vaqtda huquq hamdir) paydo bo‘ladi.
Shuningdek, ikkala tomon ham qonunda belgilangan qator
huquqlardan foydalanadilar.
Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar
bilan tavsiflanadi:
1. Huquqiy munosabat  –  ijtimoiy tusdagi munosabat, ya’ni
insonlar o‘rtasidagi munosabat bo‘lib, bu ularning faoliyati, xulq-
atvori bilan bevosita bog‘liqdir.  Masalan, mulkdor buyumga
nisbatan ma’lum huquqlarga ega. Biroq bu huquqlar kundalik
hayotda amalga oshishi uchun mulkdor mazkur buyum ustidan
boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishi lozim. Xususan,
mulkdor shaxs buyumni boshqa kishiga sotishi, o‘zining mulkdan

128
foydalanish huquqini birovga o‘tkazishi, mulkni hadya qilishi
mumkin. Ayni paytda, ulardan o‘zining mulk huquqiga rioya
etishlarini talab qila oladi.
Huquqiy munosabat har qanday ijtimoiy munosabat kabi
insonlarning ongli faoliyati natijasidir. Odatda, huquqiy aloqalar
kishilarning ongli va oqilona faoliyati natijasi hisoblanadi.
Huquqiy munosabat ijtimoiy munosabatning maxsus ko‘rinishi
sifatida rang-barang, hayotning butun borlig‘i va boyligi bilan
uzviy bog‘liq hamda mazmunan u bilan belgilanadi. Har qanday
ustqurma hodisa kabi huquqiy munosabatlar ham moddiy
(iqtisodiy) munosabatlarga tayanadi. Bu fikrga yana shuni
qo‘shimcha qilish mumkin: huquqiy munosabatlar, nafaqat,
iqtisodiy munosabatlarga, balki hayotda huquqning mavjud
bo‘lishini taqozo etadigan barcha holatlarga ham tayanadi.
Huquqiy munosabatlarni ta’riflaganda hamisha e’tibor
beriladigan muhim sifatlardan biri ularning mafkuraviy tabiatidir.
Mafkuraviylikni sobiq totalitar tuzumdagi sinfiylik bilan
aralashtirib yubormaslik lozim. O‘z mohiyatiga ko‘ra, mafkura
ijtimoiy-siyosiy hayotga oid turli qarashlar, fikrlar va nazariyalar
tizimidir. Masalan, erkin bozor va tadbirkorlik munosabatlariga
o‘tish – mafkuradir; davlat va jamiyatning dinga munosabati
ham mafkura; aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy
himoya qilish ham mafkura va h.k. Shuningdek, huquq va unga
mos huquqiy munosabatlar hamisha mafkuraviy hodisalar bo‘lib
qolaveradi. Mafkuraviylikning yana bir xususiyati shundaki,
huquqiy munosabatlar avvalambor kishilar ongi orqali o‘tib
(huquqiy ong sifatida mavjud bo‘lib), so‘ng real voqelikka
aylanadi.
2. Huquqiy munosabat  –  huquq normalarining insonlar xulq-
atvoriga ta’siri natijasida vujudga keladigan munosabat. Huquq
normasi bilan huquqiy munosabat o‘rtasida uzviy bog‘liqlik
mavjud. Hayotda faqat yuridik normalarda nazarda tutilgan
huquqiy munosabatlargina mavjud bo‘ladi. Kishilar o‘rtasidagi
muayyan munosabatlarga huquqiy norma qo‘llanilgach, ular
huquqiy munosabatlarga aylanadi. Ijtimoiy munosabatlarning
huquqiy tartibga solinishini ixtiyoriy hodisa emas, balki
qonuniyatli jarayon deb tushunish lozim. Buning sharti shuki,

129
huquqiy normalar tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlardan,
huquqiy voqelikdan bevosita kelib chiqishi kerak.
3. Huquqiy munosabat  –  bu kishilarning o‘zaro subyektiv
huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi aloqalaridir. Bu
ijtimoiy aloqaning alohida shakli. Ya’ni, huquq normalari bilan
mustahkamlangan huquq va majburiyatlar orqali amalga
oshadigan aloqadir. Subyektiv huquq egasi  –  huquqdor, vakolatli
shaxs; yuridik majburiyatlar egasi  –  majburiyat o‘tovchi shaxsdir.
Har qanday huquqiy munosabatda huquqdor shaxs qarshisida
majburiyat o‘tovchi shaxs (inson, tashkilot, davlat idorasi) hozir
b o ‘ l a d i .   X u d d i   s h u   m a ’ n o d a   h u q u q i y   m u n o s a b a t
individuallashgan (ya’ni, shaxsi aniqlangan) aloqa hisoblanadi.
4. Huquqiy munosabat   –   irodaviy munosabatdir. Ma’lumki,
huquqiy normalarda davlat irodasi ifoda etiladi. Shu bilan
b i r g a   h u q u q i y   m u n o s a b a t   v u j u d g a   k e l i s h i   u c h u n   u n i
ishtirokchilarining ham istagi, xohishi talab qilinadi. Shunday
huquqiy munosabatlar borki, ularning vujudga kelishi uchun
barcha ishtirokchilar istak- irodasi bayon etilishi lozim.
Aytaylik, nikohga kirayotgan har ikki tomon o‘z xohishini
bildirishi lozim yoki oldi-sotti munosabati sotuvchi bilan
xaridor xohish-irodasi tufayligina amalga oshishi mumkin.
Ba’zi huquqiy munosabatlarda bir tomon iroda bayon etsa
yetarli hisoblanadi. Bunday huquqiy munosabatlar, masalan,
ma’muriy ishlar yoki huquqni muhofaza etuvchi idoralar amri
bilan qo‘zg‘atiladigan jinoyat ishlari bo‘lishi mumkin.
5. Huquqiy munosabat  –  davlat tomonidan qo‘riqlanadigan
munosabatdir.  Yuridik normalarda davlat irodasi va jamiyat
manfaatlari aks ettirilganligi bois davlat ularning talablari to‘la-
to‘kis bajarilishini nazorat qilib boradi. Huquqiy qoidalar ixtiyoriy
ravishda bajarilmagan taqdirda davlatning majburlash kuchi ishga
tushiriladi. Davlat huquqni qo‘riqlash orqali, ayni vaqtda, huquq
bilan tartibga solinadigan munosabatlarni ham qo‘riqlaydi.
Huquqiy munosabatlar davlat tomonidan maxsus tarzda
qo‘riqlanishi bilan ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlaridan
farq qiladi. Davlat tomonidan qo‘riqlanadigan huquqiy
munosabatlar tizimi jamiyatdagi huquqiy tartibotning asosini
tashkil etadi.

130
Shunday qilib, huquqiy munosabat  –  bu huquqiy normalarning
kishilar xatti-harakati, xulq-atvoriga ta’sir etishi oqibatida vujudga
keladigan, davlat tomonidan qo‘riqlanadigan hamda uning
ishtirokchilarida subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar
mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir.
Jamiyat hayotida yuzaga keladigan huquqiy munosabatlar
nihoyat darajada turli-tumandir.
Ularni bir qancha mezonlar asosida tasniflash mumkin.
Huquqiy munosabatlarni quyidagi mezonlar asosida guruhlash,
turlarga ajratish, ya’ni tasniflash maqsadga muvofiq:
1. 
 Huquq sohalariga ko‘ra, ya’ni  huquq normalarining
muayyan huquq sohasiga tegishliligiga qarab, huquqiy
munosabatlar quyidagi turlarga bo‘linadi: davlat-huquqiy
( k o n s t i t u t s i y a v i y )   m u n o s a b a t l a r ;   f u q a r o v i y - h u q u q i y
munosabatlar; jinoiy-huquqiy munosabatlar; mehnat-huquqiy
munosabatlari; moliyaviy-huquqiy munosabatlar va h.k.
Shuningdek, mazkur tasniflash doirasida moddiy va protsessual
huquqiy munosabatlar; xususiy-huquqiy hamda ommaviy-
huquqiy munosabatlar haqida gapirish lozim.
2. 
 Huquqiy munosabatlar o‘z mazmuniga ko‘ra, tartibga
soluvchi (regulyativ) va qo‘riqlovchi (negativ) turlarga ajratiladi.
Bu yerda tasniflash mezoni – huquqning dinamik va statik
funksiyalari, ya’ni tartibga soluvchi funksiyasidir. Tartibga
soluvchi huquqiy munosabatlar huquq subyektlarining mo‘tadil
xulq-atvorlari, ya’ni huquqqa muvofiq xatti-harakatlari natijasida
yuzaga keladigan munosabatlardir. Qo‘riqlovchi huquqiy
munosabatlar  –  huquqni buzish sodir etish va buning uchun
jazo tarzida davlat majburlov chorasini qo‘llash zaruriyati asosida
kelib chiqadigan munosabatlardir.
3. 
Huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va
majburiyatlari tengligi yoki hokimlik – bo‘ysunish tarzidaligiga
qarab  bu munosabatlar farqlanadi. Tomonlar huquq va
majburiyatlarining tengligiga asoslangan huquqiy munosabatlar,
masalan, fuqaroviy-huquqiy, oilaviy-huquqiy munosabatlar
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Hokimlik va itoat etish (ya’ni,
avtoritar) mazmunidagi huquqiy munosabatlar, jumladan, jinoiy-
huquqiy, ma’muriy-huquqiy munosabatlar shaklida bo‘ladi.

131
Bunda bir taraf ko‘proq huquqqa, hokimiyat vakolatlariga ega.
Ikkinchi taraf esa itoat holatida bo‘lib, asosan majburiyat o‘taydi.
4. 
Adabiyotlarda  kompleks (majmuiy) huquqiy munosabatlar
haqida ham gapiriladi. Bunday munosabatlar uzoq davom
etuvchi, nisbatan turg‘un, murakkab tarkibli bo‘lib, ulardagi
o‘zaro huquq va majburiyatlar ko‘p qirraliligi bilan namoyon
bo‘ladi. Ushbu turdagi munosabatlarga er-xotin o‘rtasidagi
munosabatlar yoki korxona ma’muriyati bilan xodim o‘rtasidagi
munosabatlar va boshqalar misol bo‘la oladi. Kompleks huquqiy
munosabatlar o‘z navbatida bir necha oddiy huquqiy
munosabatlarga bo‘linadi. Majmuiy huquqiy munosabatlar
ularning tarkibiga kiruvchi oddiy huquqiy munosabatlardan
o‘zining vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi va bekor qiluvchi
asoslariga ko‘ra farq qiladi.
5.  
Huquqiy munosabatlar umumiy va konkret, mutlaq va nisbiy
turlarga ham bo‘linadi. Umumiy huquqiy munosabatlar deganda,
avvalo, fuqarolarning asosiy huquq, erkinlik va majburiyatlarini
mustahkamlovchi konstitutsiyaviy normalar asosida vujudga
keluvchi munosabatlar tushuniladi. Fuqarolar qonunda nazarda
tutilgan vakolatlarga ega bo‘lgach, u yoki boshqa barcha huquq
subyektlari bilan huquqiy aloqadorlikda hisoblanadilar. Basharti,
mazkur huquq va erkinliklar amalga oshirilsa, konkret huquqiy
munosabat vujudga keladi. Aniq (konkret) huquqiy munosabatlar
jinoyat, fuqarolik, mehnat, oila, soliq, uy-joy va boshqa kodekslar
maxsus qismidagi moddalar qo‘llanishi asosida kelib chiqishi
mumkin. Bunda qonunda mustahkamlangan konkret huquqning
ta’minlanishi uchun muayyan subyekt tegishli yuridik
majburiyatni ado etadi.
Mutlaq huquqiy munosabatlarda bir taraf aniq ma’lum bo‘ladi 
–  bu subyektiv huquq egasidir. Qolgan barcha subyektlar
majburiyat o‘tovchi tomon bo‘ladilar, ya’ni vakolatli shaxs
subyektiv huquqlarni amalga oshirilishiga qarshilik qilmasliklari
lozim. Bunday huquqiy munosabatga mulkchilik munosabatlari
misol bo‘ladi.
Nisbiy huquqiy munosabatlarda barcha ishtirokchilar (taraflar)
aniq belgilangan bo‘ladi, ya’ni huquq egasi ham, majburiyat
o‘tovchi tomon ham ma’lum bo‘ladi. Masalan, sotuvchi va

132
xaridor, buyurtmachi va pudratchi, ma’muriyat rahbari va xodim.
Huquqiy munosabatlar o‘z ichki tuzilishiga ko‘ra quyidagi
tarkibiy qismlar (elementlar) dan iborat:
a)  huquqiy munosabatlarning subyektlari (ishtirokchilari);
b)  huquqiy munosabatlarning obyekti;
d)  huquqiy munosabatning mazmunini tashkil etuvchi
subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar.
2-§.  Huquqiy munosabatlarning subyektlari
Huquqiy munosabat, avvalambor, insonlar (insonlar jamoasi)
o ‘ r t a s i d a g i   a l o q a ,   b o g ‘ l a n i s h ,   m u n o s a b a t   b o ‘ l i b ,   o ‘ z
ishtirokchilariga, taraflariga ega. Har qanday munosabat ikki
yoki undan ortiq shaxslar o‘rtasidagi bog‘lanish, muloqot sifatida
talqin etiladi. Tegishli subyektlarning mavjud bo‘lishi huquqiy
munosabatlar amalga oshishining muqarrar sharti hisoblanadi.
Huquqiy munosabatlar subyektlari  –  bu huquqiy normalar
tufayli muayyan munosabatlar ishtirokchisi hamda subyektiv
huquq va yuridik majburiyatlar egasi bo‘lgan insonlar yoki
tashkilotlardir.
Ushbu ta’rifdan ma’lum bo‘lishicha, huquqiy munosabat
subyektlari ikki toifaga bo‘linadi: insonlar (jismoniy shaxslar)
va tashkilotlar (jamoaviy subyektlar). Jismoniy shaxslarga tegishli
davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududida turgan xorijiy
davlat fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi.
Huquqning jamoaviy subyektlariga turli-tuman davlat va nodavlat
idoralar hamda tashkilotlar, shuningdek, davlatning o‘zi ham
kiradi. Jamoaviy subyektlar sifatida ba’zan ijtimoiy birgaliklar
ham tushuniladi: masalan, referendum yoki saylovlar o‘tkazilgan
chog‘da  –  xalq, saylovchilar (elektorat) ana shunday subyekt
hisoblanadi. Fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda jamoaviy
subyektlar yuridik shaxslar sifatida maydonga chiqadilar.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida jismoniy va
yuridik shaxslar ta’rifi berilgan. Fuqarolar (jismoniy shaxslar)
deganda O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, boshqa
davlatlarning fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslar tushuniladi. Qonun barcha fuqarolarning teng ravishda
huquq va burchlarga ega bo‘lish qobiliyatini (huquqiy layoqatini)
e’tirof etadi. Kodeksning 39-moddasida yuridik shaxs tushunchasi

133
bayon etilgan. Unga muvofiq, o‘z mulkiga, xo‘jalik yuritishida
yoki kundalik boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan
hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan javob bera oladigan, o‘z
nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la
oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va
javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi.
Yuridik shaxsning huquqiy layoqati va muomala layoqati bir
vaqtda, ya’ni u tuzilgan paytdan boshlab vujudga keladi va uni
tugatish yakunlangan paytdan e’tiboran tugatiladi. Yuridik
shaxsning maxsus huquq layoqati uning ustavi, nizomi yoki
qonunchilik hujjatlari bilan belgilanadi. Yuridik shaxslar mulkdor
yoki u vakil qilgan shaxs tomonidan yoxud vakolatli organning
farmoyishi asosida, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan tartibda tashkil etiladi. Yuridik shaxslar  –  bu davlat,
davlat idoralari, jamoat va shirkat tashkilotlari, korxona, muassasa
va tashkilotlar, xo‘jalik birlashmalaridir.
Davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar quyidagi hollarda