Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

5.4. Nisbiy miqdorlarning turlari va ularni hisoblash tartibi. 
Nisbiy  miqdorlar  hisoblanayotganda  taqqoslash  bazasi  (maxraj)  qilib  har 
xil  miqdorlar  qabul  qilinishi  mumkin.  Jumladan,  bazis  miqdor  sifatida  davlat 
buyurtmasi,  o`tgan  davr  miqdori  (hajmi),  o`rganilayotgan  hodisa  yig’indisi, 

---

 
44 
boshqa  mintaqa  (hudud)  ko`rsatkichi  yoki  qandaydir  boshqa  hodisalar 
ko`rsatkichi  olinishi  mumkin.  Shunga  qarab,  nisbiy  miqdorlar  quyidagi  asosiy 
turlarga bo`linadi:  

  Reja topshirig’i nisbiy miqdorlari. 

  Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdorlari. 

  Dinamika nisbiy miqdorlari. 

  Tuzilma (struktura) nisbiy miqdorlari. 

  Koordinatsiya nisbiy miqdorlari. 

  Intensiv nisbiy miqdorlar. 

  Ob`ektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari. 
Har bir nisbiy miqdor turi muayyan vazifani bajaradi.  
Reja  topshirig’i  nisbiy  miqdori  rejalashtirilayotgan  davr  ko`rsatkichining 
oldingi  yilning  haqiqiy  ko`rsatkichiga  nisbatan  qanday  o`zgarishi  lozimligini 
ko`rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:  
o
RT
nm
D
D
RT
100


. 
bu erda:  
RT
nm
 – reja topshirig’i nisbiy miqdori. 
D
RT
 – joriy davr uchun reja topshirig’i. 
D
o
 – bazis davrda haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich.  
Buyurtma  (shartnoma)  bajarilishi  nisbiy  miqdori  muayyan  davr  ichida 
shartnomadagi topshiriqlarning qay darajada bajarilganligini tavsiflaydi. Buning 
uchun  haqiqiy  bajarilgan  ko`rsatkich  buyurtmadagi  ko`rsatkich  bilan 
taqqoslanadi: 
BT
nm
D
D
RT
100
1


. 
bu erda:  
RT
nm
 – buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori; 
D
1
 – joriy davrda haqiqiy bajarilgan daraja; 
D
BT
 – buyurtmadagi topshiriq darajasi.  
Dinamika  nisbiy  miqdorlari  bir  xil  turdagi  hodisa  va  jarayonlarning  vaqt 
bo`yicha  o`zgarishini  tavsiflaydi.  Ular  joriy  davr  ko`rsatkichini  bazis  davr 
ko`rsatkichiga  bo`lish  yo`li  bilan  aniqlanadi.  Agar  davrlar  soni  uch  va  undan 
ortiq  bo`lsa,  u  holda  har  bir  keyingi  davr  darajasini  undan  oldingi  davr 
darajasiga  taqqoslash  yo`li  bilan  ham  dinamika  nisbiy  miqdorlarini  aniqlash 
mumkin.  Birinchi  ko`rinishda  hisoblangan  dinamika  nisbiy  miqdorlari  bazisli, 
ikkinchisi esa zanjirsimon deb yuritiladi. Umumiy ko`rinishda ular quyidagicha 
hisoblanadi:  
1. 
o
i
b
nm
D
D
D
100


. 
2. 
1
100



i
i
z
nm
D
D
D
. 
bu erda:  
b
nm
D
 – bazisli usulda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari;  
D
i
 – i davr darajasi; 

---

 
45 
D
i-1
 – har bir keyingi davrdan oldingi davr darajasi; 
D
o
 – bazis davr darajasi. 
Bazisli  yoki  zanjirsimon  nisbiy  miqdorlarni  qo`llash  tahlil  oldida 
qo`yilgan  maqsadga  bog’liq.  Agar  faqat  bazis  davrga  nisbatan  keyingi  davrlar 
darajasi qancha o`zgarganligini bilmoqchi bo`lsak, u holda bazisli usul, agar har 
bir  keyingi  davr  o`zidan  oldingi  davr  darajasiga  nisbatan  qancha  o`zgarib 
borayotganini kuzatmoqchi bo`lsak, u holda zanjirsimon usul qo`llaniladi.  
Reja  topshirig’i  (D
RT
/D
o
),  rejaning  bajarilishi  (D
1
/D
RT
)  va  dinamika 
(D
1
/D
o
) nisbiy miqdorlari o`rtasida quyidagi bog’lanish mavjud: reja topshirig’i 
nisbiy  miqdori  bilan  reja  bajarilishi  nisbiy  miqdorining  ko`paytmasi  dinamika 
nisbiy miqdoriga teng. Buni quyidagicha yozish mumkin: 
RT
o
RT
o
D
D
D
D
D
D
1
1


.