Сборник тезисов «Ипак ва зираворлар»

ADABIYOTLAR 
1. Mirzayev M.A., Aliyeva M.T. “Turizm asoslari” Toshkent 2011 

---

259 
2. O’zbekiston Respublikasida 2006–2010 yillarda xizmat ko’rsatish va servis 
sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining qarori. 2006 yil 17 aprel. 
3. Ziyonet. 
Аҳмадова З.Ш, талаба, 
Бухоро давлат университети
XIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИДА БУХОРО ВОҲАСИДАГИ 
ИПАК МАТОСИДАГИ СИРЛИ ЁЗУВЛАР 

Неча асрлардинким Туркистон ҳудудида миллий қадрятларни ўзида 

мужассам этган ҳунармандчилик аньаналари ва қатор тармоқлари ўз 
аҳамиятини ёқотмай илдиз отиб келмоқда бу эса авлодлар учун шарафли 
ифтихорли жараён ҳисобланади. Дунёнинг турли минтақаларида бизнинг она 
ватанимизга тарихимизга миллий аньаналаримзга ҳавас билан қарайдиган 
мамлакатлар учун қуёш чарақлайдиган Она Ватанимизнинг турли воҳаларида 
миллий урфга айланган халқаро фестиваллар тадбирлар бўлиб келяпти. Бу 
каби ҳалқаро тадбирлар кишилар ҳаётида ўчмас из қолдириб келмоқда.Шундай 
тадбирлардан бири Шариф шаҳар Бухорода кенг миқиёсда қардош халқларни 
ўз бағрига чорламоқда : Шу ўринда қадимдан юртимизнинг гўзал ва боқий
Бухоро воҳасида ҳунармандчиликнинг Марказий Осиёнинг энг ривожланган 
мамлакати Хитойдан кириб келган ипак матолар ва уларнинг бежиримлиги 
бизнинг ота боболаримизнинг диққат эътиборини тортмай қолмади. Демак
Буюк Ипак йўли орқали олиб ўтилган энг оммавий товарлардан бир шойи 
бўлиб, у дастлаб Хитойда ишлаб чиқарилган. Бу ерда қадим замонлардан буён 
шойи парчасидан тўлов воситаси сифатида ҳам фойдаланилган Ўрта асрларда 
Хитойликлар пул белгиларини шойи матода боса бошлашган. Уларнинг бу 
ишлаб чиқариш усули XX асргача давом этди: Цинь салтанатининг марказий 
молия органлари, вилоят ва шаҳарлар ғазнаси, хусусий банклар ва савдо 
фирмалари йирик тўловларни таъминлаш учун махсус шойи пуллар 
чиқаришган. ХХI нинг ҳозирги Синзян-Уйғур автоном ҳудудида 1933-1934 
йилларда мавжуд бўлган Шарқий Туркистон ислом республикаси ҳам ўзининг 
шойи банкноталарига эга бўлган. Маҳмуд Кошғарий (XI аср) ҳам ўз луғатида: 
“Уйғур хонининг муҳри босилган, пул сифатида қўлланган мато парчаси етти 
йилда бир марта ювиб-тозаланиб, унга яна қайта муҳр қўйишган” деб қайд 
қилган. 
XX аср бошларида Ўзбекистон ҳудудида жумладан Бухорода ҳам шойи 
кириб келиши билан ўзбек халқи бу жозибадор матодан каштачилик усулида 
фойдалана бошлади маьлум бўлишича XIX аср охири XX аср бошларида
ипакдан анъанавий тарзда турли хил матолар тўқила бошланди. 
Ипакдан каштачилик ҳунарини ўрганиш ўзининг кўп асрлик 
ривожланиш тарихида халқ турмуши, унинг анъанавий яшаш тарзи, урф-одати, 
географик ўрни билан ҳамоҳанг ривожланган. 
Ипак каштачиликги ҳунари билан аёлларнинг деярли барчаси 
шуғулланишган. 
Қиз 
бола 
ёшлигидан 
бопшаб, 
кашта 
тикишга 
ўргатилган. 

---

260 
Ҳунармандчилик- нинг бошқа турларида шогирдлик машаққатини узоқ муддат 
босиб ўтишга тўғри келса, каштачилик ҳунари махсус билимни талаб қилмаган. 
Бу ҳунар маҳсулотига асосий истеъмолчи хонадон ахлининг ўзи ҳисобланган. 
Шунинг учун ҳам каштанинг дастлабки намуналари унчалик катта эътиборга 
эга бўлмаган. 
Аксарият ҳолларда каштачилик буюмлари бозорга мўлжалланмаган, 
асосан хонадон эҳтиёжини қондириш, урф-одатларни давом эттириш учун 
тикилган. Кашта тикаётган чеварлар қалбларидаги беғубор орзу-истакларини 
рангба-ранг ипак иплардан майин, нафис, гўзал накдшар тикиб изҳор этганлар. 
XIX аср II ярмига келиб, Бухоро воҳасининг жанубий ва унинг 
атрофидаги кўплаб қўрғонларда Бухоро каштачилик мактаблари аньаналарига 
яқин, ҳолда шаклланди. 
Бухоро кашталари услубига кўра Сурхон воҳаси кашталари сингари, 
асосан, йўрма усулида бажарилган. Бухоро мактабида кўпроқ игна билан 
йўрма чоки бажарилганлигининг сабаби чеварлари ипак ипларни чапрост қилиб 
чилликда тоб бериб бажарсалар, Бухоронинг машҳур турар жойларидан бири
Ғиждувонда хам кашталари асосан оқ, кулранг, малла, табиий рангли карбос, 
қизил сатин, оқ сурп ва қўнгир ранг репсгатикилган бўлса, Бухоро кашталари 
оқ карбос, рангли адрас, шойи ва ҳисори матоларга бажарилганлиги билан 
фарқпанади. 
Каштачиликда асосан ипакдан сўзаналар, жойпўш ва жойнамозлар 
композицияси анъанавий марказий майдон, кенг ҳошия ва иккига тор 
ҳошиялардан иборат, марказий майдонда жилокор нақлшар кетма-кет ҳолатда 
жойлапггирилади. 
Ипак билан безатилган нақшлар кенг ҳошияда асосан бир қатор қилиб 
тикилади. Бу нақшлар иккита тор ҳошияда бир-бирига ўхшаш геометрик 
“ислимий” нақш - “миандр”, “мавж” ёки “себарг”дан икки ёки уч қатор йўрма 
чизикдари ўтказилган. Композицияни биринчи ҳолатда асосан геометрик 
доиралар, “тўпбарпуплар”, буталар ва “шохчалар” ташкил қилади. Очиқ қолган 
жойларга барг, шохча, кўзача, оқтоба, айрим ҳолларда кушлар тасвири тикиб 
тўлдирилган. Иккинчи ҳолатда кангга буюмининг композицияси услуб- 
лаштирилган ўсимликсимон нақшлардан, яъни “бугагуп” “гуп-дарахт”, “шох- 
чагул”, “искандар печон”, “сафсаргуп”, “гуптожихўроз”ва мажннунтол нақшла- 
ридан тузилган бўлади. Бу ҳолатда кенг ҳошия марказий майдон накдшни так- 
рорлайди, қолган икки тор ҳошияга бироз мавҳумий ислимий накдшар тикиб 
тўлдирилади. Учинчи ҳолатда катга буюмга бошдан - оёқ геометрик ўрама 
нақш “жингалак”, “қўш-қўрак”, “таштак”, “ангури” накдшари билан тикилади. 
Композицияни бойитиш мақсадида улар орасига ондасонда “сафсаргул” 
туширилган ҳолларини учратамиз. Ипак кашталарда иссиқ ва совуқ ранглар 
қарама-қарши асосда курилган. 
Ипак кашталардаги тасвирлар рамзий маънога эга бўлиб, чеварларнинг 
ос- мон жисмлари, сув ости дунёси, ўсимликлар оламига ўзгача ёндашганлик- 
ларини кўрамиз. Тўртинчи ҳолда кашта буюмларини араб ёзувида форсий ва 
туркий тиллардаги байтлар тикиб безатишган. 
Одатда йирик кашта буюмлари нус халарини махсус тажрибага эга бўлган 

---

261 
чизмакаш - нусхачилар чизишган. Чизмакаш накдшарни “ранги сиё” - қора 
табиий бўёқ билан чизган. Кашта композицияси чизилаётганда, матоҳ яхлит 
тахта қилиб тикилгач, унинг диоганаллари бўйича қатлаб, маркази топилган, 
кейин асосий майдон ва кенг ҳошияга ажратганлар. 
Ҳар бир кашта нусхасини яратиш чизмакаш учун ижодий жараён ҳисоб- 
ланган. У ҳеч вақг тайёр улгуцан нусха кўчирмаган. Аммо у кашта нусхасини 
каштачига ҳам чизма тариқасида бермаган. Унинг хунари илоҳий сирга эга деб 
ҳисобланган. Каштачи тикиш осон кечиши учун тахтани бўлакларга ажратиб 
тикишга киришган. Агар бўлаклар каштачилар орасида тарқатилса, тикиш 
услуби келишилиб, танланган иплар асосан ипак иплар рангларига қараб, ўзаро 
тарқатилган. Баъзан нақшларни ранглари нусхачи (чизмакаш) томонидан 
белгилаб берил ган ёки иплардан оз-оздан накдшарга игна билан кўклаб-тикиб 
қолдирилган. 
Каштачи чеварлар кангга тикиш пайтида эркинликка эга бўлишган, айрим 
гул ва нақшларни тикишда асосий ранглардан ташқари қушимча ранглар 
ўйинини қилишган. Айрим ҳолларда баъзи унсурларни тикмай қолдиришган. 
Нақш унсурларини тикмасдан қолдиришнинг маъноси, каштачи чеварга кўз 
тегмасин, унинг ҳунарини келгусида фарзанддари давом этти риши учун ҳам 
шундай қилинган. 
Ипакдан тикилган сўзаналар асосан ранг-баранг “гул-бута”, “гул даста”, 
“тупбарггул” накдшари билан безатилган. Гуллар, ўсимликлар, ҳайвонлар, 
қушардан таркиб топган накшлар табиат тимсоли накдшари Бухоро аньанавий 
кашталарида кўп иншатилган.Бухоро воҳасидаги каштачилар рангларни 
маҳаллий тилда қуйидаги номлар билан аташган. Пистоқи - яшил ранг, 
нофармон - сиёҳ ранг, нилоби - кўк ранг, ширчойи - гулоби ранг, гилоси - тўқ 
қўзил ранг, жигари - тўқ қўнгир ранг, кабути - яшил ранг, сиёҳ - қора ранг, зард
қизил ранг, хокистар - кул ранг шулар жумласидандар. 
Ипак ипларни табиий бўёкдарга бўяш учун ип калавалари аччиқ тош 
(зоп) эритилган сувга солиб қўйилган, кейин тозалаб олинган рангга солиб 
қайнатилгач, сиркали сувга ботириб олиб қуритилган. Қуритилган ип қайта 
калава қилинаёттанда “хор-чўп”-силлиқ таёқча билан текисланган. Текисланган 
ип игна тешигидан яхши ўтган ва кашта сатҳида яхши юрган, бигизга яхши 
илинган. XX аср бошларига келиб, табиий ранглар ўрнини анилин бўёкдар 
эгаллади. Кашта матохдари фабрикада тайёрланган турли рангли сатин, 
фаранги, репс, бўммази, шатлонка ва бошқалар ташкил қила бошлади. 
Бухорода ипак кашталари ўзининг майин рангларини сақлаб, тез, ёрқин, 
офтобда товланадиган тез кўзга ташланадиган ёрқин рангларни кўпроқ 
ишлата бошлашди. 
Умуман олганда XIX аср охири XX аср бошларида Кўҳна ва Боқий 
Бухоро воҳасида ипак матоларга сайқал бериш Туркистон ҳудудидаги бошқа 
воҳа ҳунармадларнинг ҳунарига қараганда моҳирона дид нозиклилиги
муштаррак этганлиги ва ипак матолардан янгича кўриниш акс этган маҳсулот 
яратиб беришлари билан фарқланиб турганлар.