«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

 
Foyalanilgan adabiyotlar 
1. Kraynov S.R. Er osti suvlarida noyob elementlarning geokimyosi. - M.: Nedra,
1973.-186 b. 
2. Suv ta'minoti. Tizim va inshootlarni loyihalash. 3 jildda. M.G. Jurba, L.I. Sokolov, J.M. 
Govorova, M.: "Universitetlarni qurish assotsiatsiyasining nashriyoti", 2010 y. 
3. Xlororganik birikmalar konsentratsiyasini kamaytirish. L.P.Alekseeva, V.L.Dragenskiy, 
S.G. Sergeev, T.I.Smirnova. Suv ta'minoti va sanitariya uskunalari. 1994 yil, №11. 
4. Ould M. Olingan va er osti suvlarining ozonlanish natijasida deferrizatsiyasi. - 
dissertatsiya referati, Moskva: MGSU, 1996 y. 

---

74 
MIS DITIOFOSFATINING TRIETANOLAMIN BILAN HOSILASI SINTEZI
Suyunov J.R., Turayev X.X., Kasimov Sh.A., Jalilov A.T, 
Termiz davlat universiteti 
Ditiofosfatlar asosida sintez qilinayotgan sorbentlarning ahamiyati shundan 
iboratki, hozirgi kunda ishlab chiqarish korxonalaridan chiqindi sifatida chiqarib 
tashlanayotgan chiqindilar tarkibidagi nodir va rangli metallar shu jumladan oltin, 
kumush, mis va shu kabi bir qancha metallarni ajratib olish imkonini beradi [1]. 
Qayta ishlanayotgan tabiiy xom ashyo mahsulotlari va chiqindilardan ajratib 
olinayotgan nodir va rangli metallar mamlakatimizning kompleks rivojlanishida 
muhim ahamiyat kasb etmoqda [2]. 
Bundan 
tashqari, 
qayta 
ishlangan 
xom 
ashyo 
tarkibidagi 
foydali 
komponentlarning tarkibini ko'paytirish kimyo, metallurgiya va boshqa sohalarda 
texnologik jarayonlarni intensivlashtirishning asosiy yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. 
Rivojlanishning hozirgi bosqichida insoniyat o'z amaliyotida D.I.Mendeleyev davriy 
jadvalining aksariyat kimyoviy elementlaridan foydalanadi. Ba'zi elementlar va 
ularning birikmalari ulkan hajmda ishlab chiqariladi va iste'mol qilinadi [3-4].
Ayniqsa nodir va kamyob metallarni olish texnologiyasida konsentrlash va 
ajratish jarayonlarida kopmleks birikmalar hosil bo’lishiga asoslangan sorbsiyalash 
jarayonidan keng foydalaniladi. 
Analitik tarozida fosfor (V) sulfididan 4 gramm (0,02 mol) tortib olindi va unga 
trietanolamindan 10 gramm (0,067 mol) qo’shib aralashtirilib turgan holda elektr 
plita yordamida 80-100 
o
C oralig’ida quyuq birikma hosil bo’lguncha 4-4,5 soat 
davomida qizdirildi. Ekzotermik reaksiya natijasida vodorod sulfid gazi ajraladi. 
Aralashmani gaz ajralishi tugaguncha qizdirildi. Maxsulotning massasi 8,2 gr, 
reaksiya unumi 84 %. Reaksiya tenglamasi quyidagicha. 
Mis bis((6-(2-gidroksietil)-2-sulfido-1,3,6,2-dioksazofosfozan-2-il)tio) sintezi. 
Qaytarma sovutgich, termometr va avtomatik aralashtirgich o’rnatilgan uch og’izli 
yumaloq tubli kolbaga trietanolamindan 9,72 gramm (0,06 mol) olinib ustiga 
5gramm (0,02 mol) mis (II) sulfat kristallgidrati eritmasidan sekinlik bilan qo’shildi. 
Ko’k rangli mis bis((6-(2-gidroksietil)-2-sulfido-1,3,6,2-dioksazofosfozan-2-il)tio) 
hosilasi olindi. Cho’kma filtrlab 50-60
o
C da 12 soat davomida quritildi. 
Maxsulotning massasi 9,2 gr, reaksiya unumi 84 %. Reaksiya tenglamasi 
quyidagicha. 

---

75 
1-rasm. Olingan kompleks birikmaning IQ-spektri 
Kompleks birikmaning IQ-spektrida 1635 sm
-1
yutilish sohasida NH
2
guruhlarining valent tebranishlari uzatiladi. Shuningdek, keng yutilish sohasiga ega 
bo’lgan OH
- 
guruhining valent tebranishlari 3259,70 sm
-1
da kuzatiladi. P=S bog’lari 
667,37 sm
-1
sohada.O O-alkil guruhlarining birikkanligi esa 945,12 sm
-1
sohada, P-O-
C bog’ining deformatsion tebranishlari bilan izohlanadi.
Polimer tarkibidagi P-H guruhining tebranishlari 2331,94-2358 sm
-1
sohada,
va 
C-O bog’ining tebranishlari 979,84 sm
-1
sohada kuzatiladi. 
IQ spektroskopiya usuli natijalariga ko’ra ligand va metall nisbati 2:1 bo’lgan 
hosila olinganligi aniqlandi.