«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

72 
OKSIDLANISH-QAYTARILISH USULLARIDAN FOYDALANGAN HOLDA 
ICHIMLIK SUVINI TOZALASH. 
Ermuratova N.A., Rahimov A., Ashurov D. 
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Termiz filiali 
Hozirgi vaqtda dunyoning bir qator mintaqalarida ichimlik suvi ta'minoti holati 
aholi salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ekologik vaziyatning keskin 
yomonlashishi tufayli suv ta'minoti manbalari kuchli ifloslanishga duchor bo'ladi , 
dunyoning ko'plab mintaqalarida ularning sifati qoniqarli deb bo'lmaydi. Ifloslangan
suv ta'minotining asosiy sabablari suv ta'minoti manbalarining sanitariya muhofazasi 
zonalarining etishmasligi, suvni tozalash va suvni zararsizlantirish inshootlari 
imkoniyatlarining etishmasligi hisoblanadi. Aholini tegishli sifatli ichimlik suvi bilan 
ta'minlash milliy loyihalarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi va bu 
muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifadir. Ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan ob'ektlarni 
yuqori sifatli suv bilan ta'minlash juda muhimdir.
Yer osti suvlarining ifloslanishining asosiy sababi temir, marganes va 
oksidlanishning ortiqcha miqdoridir. 
Suvni tozalashning asosiy texnologiyasini to'g'ri tanlash, tozalashning texnologik 
sxemasida kichik o'zgarishlar (korrektirovka qilish, koagulyatsiya va boshqalar) bilan 
sanitariya talablariga javob beradigan suv olish muammosini hal qilishga imkon 
beradi.
Hozirgi kunda mavjud bo'lgan fizikaviy va fizik-kimyoviy usullarga 
asoslangan ichimlik suvini tozalash texnologiyalaridan ikkinchisi eng afzal 
hisoblanadi. Fizik-kimyoviy usullar suvni turli xil ifloslantiruvchi moddalardan 
tozalashni ta'minlaydi va ularga asoslangan tozalash inshootlari belgilangan tozalash 
sifatini ta'minlashda barqarorligi bilan ajralib turadi. Tozalashning fizik-kimyoviy 
usullari orasida oksidlanish usullari eng keng tarqalgan bo'lib, ular yuqori 
oksidlanish-qaytarilish potentsialiga ega kimyoviy moddalarni reagent sifatida 
ishlatadi.
Suvni tozalashda oksidlanish usullarini qo'llashning dolzarbligi, yer osti 
suvlarini iste'molchiga tozalanmasdan etkazib berishning oldini olishga asoslangan.
Koordinatsion birikmalar nazariyasiga asoslanib, er osti suvlari uchun xos 
bo'lgan va ko'plab gidrogeokimyoviy kuzatuvlar bilan o`z tasdiqini topgan jarayonlar 
yani oksidlanish-qaytarilish potentsialining pasayishi bilan suvda temir va 
marganetsning yuqori kontsentratsiyasi hosil bo'ladi [1]. 
Yer osti suvlarining asosiy ustunligi kimyoviy tarkibining barqarorligi, ularning 
ifloslanishining pastligi va antropogen ifloslantiruvchi moddalarning kirib kelishidan
juda yaxshi himoyalanganligilir. 
Yer osti suvlari yuzaga ko'tarilib, havo bilan tasirlashganda, erigan 
moddalarning muvozanat holati buziladi. Suvdan karbonat angidrid CO
2
gazi ajralib 
chiqadi va havodagi kislorod so'riladi. Natijada bikarbonatlarning parchalanishi 
boshlanadi va erigan karbonat angidrid ajraladi chiqadi natijada suvning pH qiymati 
ko'tariladi. 
pHning oshishi va kislorodning mavjudligi temir va marganesning 
oksidlanishiga va ularning temir hosil bo'lishi bilan gidrolizlanishiga olib keladi. 

---

73 
Fe
+2
+ 2HCO
3
-
+ 2H
2
O = Fe (OH) 
2
+ 2H
2
CO
3
(1) 
Yer osti suvlaridagi temir(II) gidroksid kislorod ishtirokida temir(III) 
gidroksidga aylanadi:
4Fe (OH)
2
+ O
2
+ 2H
2
O = 4Fe (OH)
3
(2) 
(1) va (2) reaksiyalarni quyidagicha yozish mumkin: 
4Fe
2 +
+ 8HCO
3
-
+ O
2 
+ 2H
2
O = Fe (OH)
3
+ 8CO
2
(3) 
Bunday oksidlanish jarayoni temirning filtrlanadigan shaklini hosil 
qiladi,so'ngra uni suvdan tozalashga olib keladi. Ammo temirning atmosfera kislorodi 
bilan oksidlanish jarayoni uzoq davom etadi va bir necha kunga etishi mumkin. 
Deferrizatsiya(suvdagi Fe ionlarini cho`ktirish) va demangatsiya paytida suvni 
tozalashning oksidlovchi usullaridan foydalanish samaradorligi birinchi navbatda 
oksidlovchining to'g'ri hisoblangan dozasiga bog'liq. Shunday qilib, 1 mg temirni Fe
2 
+ 
oksidlanishiga nazariy jihatdan suvda erigan 0,143 mg kislorod yoki 0,64 mg faol 
xlor yoki 0,71 mg kaliy permanganat yoki 0,2 mg ozon sarflanadi [2]. 
Temir va marganetsni birgalikda tozalashda ozon dozasi hal qiluvchi rol 
o'ynaydi, ammo suvdagi temir va marganets kontsentratsiyasining nisbati, suvning 
pH qiymati, ishqoriyligi, oksidlanish qobiliyati, suvning harorati va reaksiyaga kirish 
vaqti kabi ko'rsatkichlar ham ahamiyatga ega. [4] 
Yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, xlordan foydalanish tabiiy suvlarni 
xlorlash paytida zaharli moddalar hosil bo'lishi sababli bir qator ekologik va gigienik 
muammolarni keltirib chiqaradi [3]. 
Ozonatsiya bakteriologik, fizik-kimyoviy va organoleptik jihatdan suvni 
tozalashning eng ko'p qirrali va yuqori samarali texnologik usullaridan biridir. 
Suvni ifloslanishdan tozalashning universal texnologiyalari mavjud emas. 
Texnologiya va texnologiyaning rivojlanish darajasi hozirgi vaqtda suvni 
tozalashning yagona variantini - oksidlash-filtrlashni ko'rib chiqishga imkon beradi. 
Oksidlanish jarayonida havo, xlor va uning birikmalari, kaliy permanganat va ozon 
ishlatiladi. 
Suvni tozalash jarayonlarida ozonlanishning kamchiligi : suvni dezinfektsiya 
qilish paytida ozonni ta'siri kam vaqt davom etishi (ozonning ta'siri 12-15 minut). 
Mahalliy suvlarni tozalash va tozalashdan keyin atomar kislorod bakteriyalarni, 
sporalarni, viruslarni va suvda erigan organik moddalarni yo'q qiladi. Suvlarni 
ozonlash filtrlash bilan birgalika oksidlanish jarayonini amalga oshiradi va murakkab 
organik-mineral komplekslarni, metallarni (Fe
2 +
, Mn
2 + 
, Ag
2 +
, Co
2 + 
va boshqalar) 
suvdan tozalashga imkon beradi.