73
shıqqan jaǵdayda, birgelikte háreket etiwdi usındı. Biraq evropadaǵı
mashqalalar menen bánt bolǵan rossiya bul usınıstı qabıl etpedi.
Ámir haydar hám Ámir nasrulla húkimdarlıǵı dáwirinde de rossiya
— Buxara qatnasıqları dawam etti. hár eki tárep bir-birine elshiler
jiberip turdı. Ámir haydar jibergen elshiler rossiya húkimeti aldına
Ural dáryasınıń aziya kontinenti bóliminen ámirlik sawdagerlerine haqı
tólemesten sharwa malların baǵıwı ushın orın ajıratıp beriw, Buxaraǵa
polat satıw, sawda kárwanlarınıń talanıwına jol qoymaw sıyaqlı
máselelerdi qoydı.
kóterilgen máselelerden sharwa malların baǵıwǵa ajıratılǵan jerler
ishın haqı tólemew ótinishi qabıl etilmedi. sawda kárwanları qaraq-
shılarına birgelikte qarsı gúresiwge ırazılıq berildi.
Ámir nasrulla húkimdarlıǵı dáwirinde jiberilgen elshiler rus
húkimeti aldına, tiykarınan, Buxara tovarlarınan alınıp atırǵan bajı
tólemlerin kemeyttiriw, taw-kán jumısların alıp barıw ushın qánigeler
jiberiw hám de ámirlikke pushka quralın satıw sıyaqlı máselelerdi
qoydı.
Bul dáwirde Ullı Britaniyanıń jansızları hám tovarlarınıń orta
aziyaǵa kirip keliwiniń keńeyiwi rossiyanı qáweterge salıp qoydı.
sonıń ishinde, Banorus (hindstan)dan kelip atırǵan inglis tovarları bul
jerde óz bahasınan 6—9 ese arzan bahada satıla baslandı.
Ámir nasrullanıń taw-kán qánigelerin jiberiw haqqındaǵı ótinishi
qabıl etildi. olar Buxaraǵa qaytıp kiyatırǵan sawda kárwanına
qosıp jiberildi. Biraq kárwan jolda hújimge ushıradı hám injenerler
ekspediciyası úlken qıyınshılıqlar menen orenburgqa qaytıp ketti.
1858-jılı Buxaraǵa polkovnik ignatyev basshılıǵında rossiya elshileri
keldi. Bul Buxara ámirliginiń ǵárezsiz mámleket dárejesindegi aqırǵı
elshilik ushırasıwı boldı. sóylesiwler dawamında rossiya menen sawda-
satıq islerinde Buxara sawdagerlerine úlken jeńillikler berildi.
sol waqıtta, Ámir nasrulla Ullı Britaniya elshilerin qabıl etpey-
tuǵınlıǵın, awǵanstan ámirinen olardı Buxaraǵa ótiwlerine ruqsat
bermewin sorawdı málim etti. Biraq rossiya imperiyası húkimdar
toparları ózlerin Buxara ámirligine qanshelli dos etip kórsetpesin, olar
orta aziyanı pútkilley basıp alıwǵa tayarlıq kórip atır edi. sonıń ushın
da, rossiya ignatyev elshiliginen keyin basqa elshi jibermedi.
http://eduportal.uz
74
XiX ásirdiń birinshi yarımında Ullı
Britaniya hám rossiya ortasında orta
aziyada báseki kúsheyip ketti. Buǵan
bul eki kolonizator mámleketlerdiń ózbek mámleketleri esabına jańa
kolonizatorlarǵa iye bolıwǵa, olardıń bazarların hám bay shiykizat
dereklerin qolǵa kiritiwge umtılıwları sebep boldı.
hindstanda bekkem ornasıp alǵan Ullı Britaniya rossiyanıń
ózbek mámleketlerindegi tásirin joqqa shıǵarıw hám de olardı óz
tásir sheńberine alıw maqsetinde arnawlı ekspediciyalar jibere basladı.
ekspediciyalar juwapkershiligine sol waqıtta, jergilikli abıraylı kúshler
menen baylanıs ornatıw wazıypası da júkletildi.
Ullı Britaniya dáslep 1825-jılı oficer U. Murk-
ford basshılıǵında ekspediciya jiberdi. ekspe-
diciya nátiyjesinde inglisler Buxara ámirligin
hár tárepleme úyreniwge hám jergilikli húkimdarlar arasında ózlerine
tárepdar topardı qáliplestiriwge muwapıq boldı.
Murkford ekspediciyasınan xabar tapqan rossiya táshwishke tústi.
nátiyjede, rossiya húkimeti Buxara ámiri haydarǵa inglislerdiń
Buxaradaǵı háreketinen narazılıǵın bildirdi.
1832-jılı aleksandr Byorns basshılıǵında náwbettegi inglis missiyası
Buxaraǵa keldi. ol ózin armyan sawdageri dep tanıttı hám Buxara
ámirligi qusbegisi menen baylanıs ornata aldı. Ullı Britaniya húki-
meti hindstan menen orta aziya ortasında sawda baylanıslarınıń
keńeyiwine óziniń ózbek mámleketlerindegi tásirin ornatıwdıń tiykarǵı
jolı dep bildi. sonıń ushın da, Ullı Britaniya hind sawdagerlerine ózbek
mámleketleri menen sawda-satıq baylanısların jolǵa qoyıwında úlken
járdem kórsetti.
a. Byorns eldiń aymaǵında úlken razvedka maǵlıwmatların da toplay
aldı. Bul elshilik missiyası orta aziyada Ullı Britaniya sawdasınıń
rawajlanıwına járdem berdi.
1839- jılı Ullı Britaniya awǵanstanǵa qarsı áskeriy háreketler
baslaǵanında rossiya — Ullı Britaniya qatnasıqları jáne de keskinlesti.
eger awǵanstan basıp alınǵanday bolsa, náwbet orta aziyaǵa keliwi
múmkin edi.
rossiyanıń Qrım urısındaǵı jeńilisi orta aziyanıń rossiya ushın
siyasiy hám strategiyalıq áhmiyeti qanshelli ullı ekenligin kórsetti.
Do'stlaringiz bilan baham: 
