ÓzbekstAn tAriYxÍ

Ádebiyat

http://eduportal.uz

---

46

Mútájge járdem — bul haslı káramatdur,

bir is, joq artında jalası — soldur.

Hár eki jáhánde, salixa, iymandı,

Qutqarıwshı shın ruwxı salamat soldur.

ol  parsı  hám  arab  tillerin  jaqsı  bilgenligi  ushın  usı  tillerde  de 

dóretiwshilik  etken.  ózbek,  parsı  hám  arab  tillerindegi  qosıqların  úsh 

toplamda  jıynadı.  keyin  ala  olar  bir  muqaba  ishine  jámlendi  hám 

«kulliyot» dep ataldı.

rubayınıń  babur  Mırzadan  keyingi  rawajlanıwı  Ubaydullaxan  atı 

menen  baylanıslı.  ol  sol  waqıtta  Axmed  Yassaviy  tiykar  salǵan  hikmet 

jazıw  dástúrin  rawajlandırdı.  onnan  220  dan  aslam  hikmet  miyras 

qaldı.

Muhammed Shaybaniyxan, Abdulazizxan hám Abdullaxan i—ii lerdiń 

kitapxanaları óz zamanınıń ájayıp kitap ǵáziynesi bolǵan edi.  

Xvii—Xviii  ásirdiń  birinshi  yàrımındà  ádebiyàt  ortàlıǵında 

bedil  (tiykarǵı  àtı  Mırzà  abdulqádir,  1644—1721)diń  ornı  úlken.  ol 

shıǵısı  keshlik  (shàhrisàbz)  bolıp,  delide  qàytıs  bolǵàn.  onıń  úlken 

shıǵàrmàsı — «tórt  element»  prozàda  jazılǵan  bolıp,  onda  hàwà,  suw, 

jer,  ot  haqqında,  sondày-àq,  ósimlikler,  hàywànlàr  hám  àdàmnıń  kelip 

shıǵıwı  hàqqındà  kózqàràslàrın  bàyàn  etedi.  ol  qosıqlàrındà  jámiyettegi 

zulımlıq,  ádàlàtsızlıq  usàǵàn  illetlerdi  qàràlàydı.  Bedil  «abdulmániy» 

(«Mánisler àtàsı») degen àt penen dańqqa eristi.

Bul  dáwir  ádebiyatınıń  iri  wákillerinen  jáne  biri  shayır  Sayida 

Nasafiy  edi.  ol  nas

af  (Qarshı)  qalasında  tuwılǵan.  Zamanlasları  onı 

«Buxara shayırları taxtında sultan» dep qádirlengen.

onı  belgili  etken  «haywanatnama»  atlı  metaforalıq  aytıs  shıǵarması 

edi.  nasafiy  bul  shıǵarmasında  haywanlar  tımsalı  arqalı  jer  iyeleri 

hám  hámeldarlardıń  miynetkesh  xalıqqa  islegen  zulımlıqları,  olardıń 

paraxorlıǵı  hám  ruwxıy  jaqtan  tómenligin  áshkara  etedi.  Qasqır  hám 

arıslan tımsalında jer iyeleriniń jırtqıshlıqtan ibarat haqıyqıy bet-álpetin 

ashıp  taslaydı.  shıǵarmada  arıslan  barlıq  haywanlar  ústinen  jeńiske 

erisse de, miynetkesh xalıq tımsalı bolǵan qumırsqadan jeńiledi.

Bul  dáwir  ádebiyatında  Turdı  Faraǵiy  da  múnasip  orın  iyeleydi. 

turdı  jámiyettegi  ádilsizliklerdi,  subxanqulıxannıń  xalıqtı  awır  salıq-

larǵa  duwshar  etkenligin,  onıń  aqıbetinde  xalıq  tartıp  atırǵan  azap-

uqıbetlerin tuwrı sınǵa ala bilgen márt shayır edi:

http://eduportal.uz

---

47

Jedińiz bársheńiz iytdey puqaranıń etin,

Zorlıq penen malın alıp, qoymadıńız biytin.

turdı  xalıqtıń  tilinen  mámleketti  wayran  etken  siyasiy  pıtırań-

qılıq,  ol  keltirip  shıǵarǵan  apatshılıq  urısların  náletlegen.  ruw  hám 

qáwimlerdi  birlesiwge  hám  óz  ara  birge  islesiwge  shaqırǵan.  ruw 

aqsaqalların hám beklerdi bir jaǵadan bas shıǵarıwǵa shaqırǵan.

Bul  orında  turdınıń  «tar  peyilli  bekler»  qosıǵı  ayrıqsha  áhmiyetke 

iye:

Tàr peyilli bekler, menmen bolmàń, keńlik etiń,

Toqsàn eki bàwlı ózbek jurtıdur, teńlik etiń...

shàybàniy  húkimdàrlàr  pàytàxt  Buxàrà  hám  onıń 

átirapların  àbàdànlàstırıwǵà  háreket  etti.  Xvi 

ásir  dàwàmındà  sol  dáwirdiń  injenerlik  imkàniyàtlàrı  hám  jámiyettiń 

ruwxıylıq  hám  mádeniyàtı  dárejesine  sáykes  imàràtlàr,  àrxitekturàlıq 

kompleksler, qurılıslàr qurıldı.

olardıń  arasında  Buxaradaǵı  Mir  Arab,  Abdullaxan,  Qulbaba 

Kókaldash,  Nadir  diywanbegi,  Ernazar  elshi; 

samarqandta  Shayba-

niyxan,  tashkentte  qurılǵan  baraqxan  hám  Kókaldash  medireseleri 

arxitekturamızdıń  eń  jarqın  úlgileri  esaplanadı.  Baraqxan  mediresesi 

shaybaniy  húkimdar  súyinishxojanıń  balası  Baraqxan  tárepinen  qurıldı. 

Medirese  gúmbeziniń  biyikligi  22  metrdi  quraydı.  Bul  mediresede 

ǵárezsizlik jıllarında ońlaw jumısları ámelge asırıldı. 

Xvii  ásirde  Sàmàrqànd  Registànı  ànsàmbliniń  házirgi  kórinisi 

qáliplestirildi.  Xvi  ásirdiń  birinshi  yarımında  sàmàrqànd  hákimi 

yàlàntush  Bàhàdır  oyrànshılıq  jàǵdàyǵà  túsip  qàlǵàn  registàn