10
S a id Ah ma d a ka p e sh an a s in in i R a sh id ab zi ni ng g a rm o ni da y ti r i sh ti r ib, c hu qu r
va uzoq o’yga tolibdi.Oxiri chehrasi yorishib bunday debdi:
-B ol a m, me n x o’p o ’y la di m. H i so bl a b ko’ r s a m, uc h mi n g s o’ m p u li ng
h a m ma s ig a y e ta r k an.M a sl a ha t sh uk i, se n av t ob u s so ti b ol gi n ! A vt o bu s
degani mashina bo’ladi.Rulini qayoqqa bursang ketaveradi. Bu –
b i rin ch i da n. A vt ob u sn i ng ic hi k en g - m o’l b o’ la d i . K o’ c h – k o’ ro ni n gn i o li b
kirsang tayyor uy bo’ladi. Bu - ikkinchidan. Uchinchidan, rostki avtobus
bo’lgandan keyin ichida konduktori ham bo’ladi.O’sha konduktorni xotin
qilib olib qo’ya qolasan!...(O’.Ho shimo v)
B e r ilg a n ma t nla r d a ik k i x il ho la t n i k u z at is h mu mk in. B ir inc h i ma t nd a
yo zuvchi o ’zi bevo sit a guvo h bo ’lgan voqeani hiko ya qilyapt i, ikkinchi mat nda
mua llif eshit ib t a’sirla ngan vo qeasini so ’zla yapt i.Hiko ya maz munli mat n
bo shqalarga qaraganda murakkab t arkibla ngan bo ’ladi.
T a sv i ri y ma tn t ing lo vc h ig a no ma ’ lu m b o ’lg a n bir o r k is h i, jo y, ha yvo no t
va na bo t o t o la mig a ma ns u b ma v ju d o t yo k i q a nd a yd ir na r s a - bu yu m ha md a
vo q ea - ho d is a n i ba t a fs il t a s v ir la b be r is h ma q s a d id a t uz ilg a n bo ’ la d i. T a s vir i y
ma t nd a ha m mo no lo g ik nut q ko ’r in is h i ye t a k c hilik q ila d i. P art o min ik t a s vir
bu nd a y ma t nn ing e ng ha r akt e r li xu su siya t i xis o bla n a d i. Y a ’ni t a s vir la na yo t g a n
o b’ekt ning dast lab bir la mchi xususiyat i t ilga o linadi. Ke yin unga alo qador
xu s u s iya t la r va q is mla r d a n yu r it ila d i. Masa la n:
Ya k a n de ga n o’ si m li k bo’ la di . Ni ma uc h u nd i r sa n ’ at k o rl a r, a ni q r og’ i ,
otarchilar pulni “yakan” deyishadi. Aslida esa yakan – qamishzorda o’suvchi
o’simlik, Yakanni o’rib olib, quritib uzu mga osadilar yoki savat qalpoq
to’qiydilar. Ma’lumki, qamish uzun, yakan esa, aksincha, pastak o’simlik.
S h un da y bo ’l ib di k i, b i r ku ni y ak a n q a mi sh g a q a r ab:
Qamish unga qaragisi ham kelmabdi, javob bermay burnini jimirib qo’ya
q o li bd i. Va qt i- s oa ti ke li b a v va l q a mi shni , s o’ ng ya k an ni o’ r ib di la r. T a s od if ni
qarangki, o’sha qamishdan yasalgan bo’yrani bir uyga to’shabdilar. T asodifni
q a r an g ki, s h u u y to’ s in la r i ga u zu m la r ni o si bd il a r, ya k an da n to’ qi l ga n sa v at
qalpoqlarni esa devordagi qoziqlarga ilibdilar. Oradan kunlar o’taveribdi.
Q a mi s h p a s tg a, o yo q o s ti d a, y a ka n e sa t ep ad a e k an . O yo qo s ti bo’ l av e r ib
xo’rlangan qamish axiyri yakanga qarab zorlanibdi:
B u z o rl an i sh ni e s hi ti b y a k an d eb di k im :
-
Siz bekorga g’o’ ddaydingiz. G’o’d dayib o’saverdingiz. Ichingiz
g’ovak ekanini unutdingiz. G’ovak bo’lganing iz uchun emas, siz o’sgan yerda
ildizingiz qolgan. Siz o’sajak qamishlarga yetka zing. Sizning holingizga
t u s hm a si nl a r.
Q am i sh ni n g ba ’ za n to m ga h a m to ’s h a y dil a r. L e ki n ba r i bi r u ni ng
basharisiga loy chaplanadi….( T.Malik.)
Ke lt ir ilgan mat nda yakan deb no mla na digan bir o ’simlik t asvir langan.
Buni t asvir o b’ekt i deymiz. Uning o ’simlik ekanlig i haq idagi
a xbo ro t
bir la mchi xususiyat hiso bla nad i. Uning qanday o ’simlik ekanlig i haq idag i
a xbo ro t a lo q ado r xu s u s iya t his o b la na d i. Bu ma t nd a a lo q ado r xu s u s iya t d e b
at a lu vc h i q is m bo s hq a o ’s imlik b ila n b o g ’liq t a s v ir fo n id a ya na d a r a vs ha n
ifo d a la ng a n.
Badiiy asarda inso n ma’lu m bir mu hit va uni qurshab turgan o la m bila n
birgalikda tasvir la nadi. Qahramo n fao liyat ko ’rsatadigan muhit, shart -sharo it
yo z u vc h ila r
t o mo nid a n
imk o n
q a d ar
bat a fs il,
det a lla sht ir ilg a n
ho ld a
t a svir la na d i. Le k in na r sa la r t a svir i ba d iiy a sa r d a d eko r at iv lik va z ifa s in ig ina
ba jarmaslig i lo zim.Ba’zi yo zuvchilar narsalarning uzundan -uzun bayo ni o rqali
go ’yo tasvirni jo nlant ir mo qchi bo ’ladilar, aslida esa asarning o jiz lig in i
yashirganda y bo ’lib, vaznini o g’ir lasht iradilar,xo lo s.
