|
Deletsiva
A e C в ғ
g
h
с п
ж
х
ш
-------------- ►
с ш
х
ш
1 1
A B C O £ F GH
Duplikatsiva
A в C в c о £ ғ
gh
t шт
i x m
-------- —-----
t
T
A в c p £ F о н
periiscntrik
c o
С П Е
A B C O £ F G H
( " ■ " ■ X E D
t
t
paratsentrik
A
__________
£ F 9 Й
A B C O E F G H
С Е Ш
Х Ш
t
М N O С D £ FG п
retsiprok
Iranslokalsiya
A B C P £ F Q H
г т т т т
?
t
t
retsi prok
bollmagan
translokasiya
A D £ F B C G H
(transpozisiya)
53 — rasm. Xromosoma tuzilishining o 'zgarish turlari.
138
www.ziyouz.com kutubxonasi
Inversiya ham xromosoma mutatsiyasining bir xili. U sodir bo‘lgan
taqdirda xromosomadagi genlar soni ortmaydi hamda kamaymaydi, lekin
ayrim qismi o ‘z o bmini 180° ga o ‘zgartiradi. Inversiya ikki xil bo‘ladi. 180°
ga o ‘zgargan xromosomaning bir qismida sentromera b oiad i, ikkinchi
qismida esa sentromera boim aydi. Inversiyaning birinchi xilini peritsenti i!:
inversiya, ikkinchi xili paratsentrik inversiya deyiladi.
Translokatsiya deganda ikkita nogomologik xromosomalaming o kzaro
ayrim boiaklari bilan o ‘rin almasliishi tushuniladi. Translokatsiya hayvon
hujayralarida ham o ‘simlik hujayralarida ham kuzatiladi. Nogomologik
xromosomalari translokatsiyaga uchragan organizmlarda nasl qoldirish
kam ro q b o ia d i. G om ozigota re tsip ro k translokatsiyaga uch ragan
x ro m o so m a la rd a g e n larn in g b irik ish g u ru h i o ‘zg arad i. D a stlab
xromosomaga birikmagan genlar endihkda xromosomaga birikkan bo iad i
yoki aksincha hodisa ro‘y beradi.
T ra n s p o z its iy a .
K o ‘ch ib y u ru v c h i e le m e n tla r o rg a n iz m la r
evolyutsiyasida m uhim o ‘rin tutadigan genetik birliklar b o iib , ular
x ro m o so m a la rn in g b ir jo y d a n ik k in c h i joyga k o ‘chib y uruvchi
fragmentlaridir. Bunday elementlar o ‘tgan asming 40-yillarida AQSh
olimasi В .М ак Klintok tom onidan kashf qilingan va bu ishi iichuii olima
1984-yil Xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Ko‘chib yuruvchi
elementlaming uch xil tipi mavjud va ular bir-biridan tuzilishi, ko chib
yurish tip i va vimslarga o ‘xshash yoki o ‘xshashmasligi bilan farqlanadi.
Shulardan birinchisi transpozonlar b o iib , ular D N K ning bir joyidan
ajrahb chiqib, ikkinchi joyga borib o ‘m ashadi. Bunda D N K m iqdor
jihatdan o ‘zgarmaydi. Buning aksicha, ikkinchi tip ko‘chib yumvchi
elem entlar, retrotranspozonlar — D N K ning bir b o iag i b o iib , ular
tuzihshi jihatidan RN K -tutuvchi vimslami eslatadi. Bunday elementlar
o ‘zlaridan teskari transkri ptaza yordamida D N K holidagi o ‘z nusxasini
sintezlab, bu nusxalam i D N K ning boshqa joyiga ko‘chib o ‘tishini
(insersiyalanishini) ta ’minlaydi. K o‘chish davomida retrotranspozonlan:.
eski nusxasi o ‘z joyida qoladi va faqat ulaming nusxasigina ko‘chiriiacii.
Natijada D N K miqdor jihatdan ko‘payadi. Uchinchi turdagi ko ‘chib
yumvchi elem entlar — retropozonlar deb atalib, ko‘chish mexanizmi
bo‘yicha yuqoridagi retrotranspozonlarBa o‘xshaydi, ya’ni ulam i nusxalari
sintezlanib, boshqa joyga ko‘chadi. Biroq asosiy farq ular tuzilishi jihatidan
vimslarga mutlaqo o ‘xshamaydi va nusxa ko‘chirish uchun o‘zlarida teskari
transkriptaza fermentiga ega emas. Bu uch turdagi ko‘chib yumvchi
elem entlar organizm lar genom ining ko‘p m iqdorini tashkil qiladi.
0 ‘simliklar genom ining qariyb 50% transpozon, retrotranspozon va
retropozonlardan tashkil topgan. Masalan, makkajo‘xori so‘tasida donlami
www.ziyouz.com kutubxonasi
antotsian (qizil) pigmentlarni paydo bo‘lib yo‘qolishi antotsian rangni
beruvchi genni ichidagi transpozonni ko‘chishi bilan izohlanadi. Bunda
sariq rangli dondan transpozonni chiqib ketishi antotsian rang beruvchi
gen tiklanishiga olib keladi.
Aniqlanishicha transpozonlar va retrotranspozonlarda bu elementlarni
ko‘chib yurishini belgilovchi transpoaza fermenti yoki nusxa ko‘chiruvchi
teskari transkri ptaza fermenti genlarini o ‘zida tutadi va kocchishga o ‘tish
uchun samarali bo‘lgan yopishqoq uchlarga ega. Biroq bunday birliklarni
fenotipiknam oyon bo‘lishi, ular biror funksional genlami ichiga tushib
qolganda yaqqol ko‘rinadi.
“Sakrovchi” genetik elementlar keyinchalik ko‘pchilik eukariot va
prokariot organizmlarda ham aniqlandi. Hanuzgacha mazkur genetik
elementlar organizm uchun foydah fimksiyaga egami degan masala hal
etilmagan. Ba’zi olimlar “sakrovchi” genetik elementlar “xudbin gen”
bo‘lib, faqat o ‘z-o ‘zini kokpaytirish funksiyasini bajaradi, organizm uchun
hech qanday foyda keltirmaydi degan fikmi quwatlaydilar. Bunga qarama-
qarshi o la ro q “sakrovchi” genetik elem entlar xrom osom ada har xil
mutatsiyalarni hosil etish qobiliyatiga ega bo‘lib, xromosomalaming ichki
tuzilishini o ‘zgarishiga olib keladi, degan mulohazalar ham bor.
6.Genom mutatsiyalari
G enom mutatsiyasi genotipning barcha sistemasini qamrab oladi.U
poli ploidiya, geteroplodiyaga ajraladi. Poliploidiya deganda xromosoma
to‘plamini karra ortishi, geteroplodiya atamasi ostida esa xromosoma
sonini ortishi yoki kamayishi tushuniladi. Dastlab 1889-yilda I.I.Gerasimov
spirogira suv o ‘tiga yuqori harorat bilan ta’sir etib yadro moddasini ikki
hissa ko‘payishiga erishgan. Poli ploidiya atamasini birinchi bo‘lib fanga
1916-yilda G.Vinkler kiritgan. U yunoncha poly - ko‘p marotaba va
plooseidos - tur degan m a’noni anglatadi. Poliploidiyadoim o ohm lar
diqqat markazida b o ‘lgan. Oqibatda 1909-yili R.Geyts G.de Frizning
mutatsion nazariyasi uchun asos bo‘lgan enotera o ‘simhgi tabiiy tetraploid
(2p=24) ekanligini m a’lum qildi.Poliploidiyalaiga qiziqish XX asrning
4 0 - y illa r id a b irm u n c h a o rtd i. B u n g a a so siy sab ab A m e rik a
tadqiqotchilaridan A. Bleksli va A-Eyveri o ‘simlik urug‘lariga kolxitsin
alkoloidi bilan t a ’sir qilib k o ‘plab p o lip lo id fo rm alarni oldilar.
A n iq la n is h ic h a k o lx itsin a lk a lo id i h u ja y ra la r b o ‘lin a y o tg a n d a
bo‘linish urchug‘ini hosil etmasligi va oqibatda mitozning metafazasida
xrom osom alar ikki qutbga tarqalmay ona hujayra markazida qolishi
m a’lum bo‘ldi.
Poli ploidiya tabiatda keng tarqalgan hodisadir. Eukariot oiganizmlardan
zamburug‘larda, suvo‘tlarda, gulli o‘simliklardapoliploid formalar ko‘plab
topilgan.Infuzoriyalaming makronukleusi ham yuqori darajadagi poliploid
www.ziyouz.com kutubxonasi
hisoblanadi. Hayvonlar orasida poliploid organizmlar nihoyatda kam.
L ekin ayrim ix tisoslashgan o rg a n la r, c h u n o n c h i, su tem izu v ch i
hayvonlamingjigar, ichak to‘qimasi, so‘lakbezi xromosomalari poliploid
ekanligi aniqlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
