Talabalari uchun darslik

ona  sichqon  emi&a,  ularga  bu  kasallik  o ‘tadimi?
A.  Ular  kasal  b o ‘ladi
B.  U lar  sogiom   boiadi.
S.  KasalUk sut  orqali  o ‘tmaydi.
D.  Bunday  tajriba  qilinmagan.
8.  Plazmidalar qo ‘shimcha xromosomalar bo ‘lib  ular bir-biridan  nima 
bilan farqlanadi?
A.  Xromosomaga  birikishi  yoki  birikmasUgi  bilan
B.  Antibiotik  xossaga  ega  bo£Ushi  yoki  boim asligi
S.  Xujayradagi  o ‘mi.
D. A-B
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V II-BO B.  0 ‘ZGARUVCHANLIK 
12§.  0 ‘zgaruvchanlik 
Tayanch tushunchalar:  0 ‘zgaruvchaiilik va uning xillari,  modifikatsion 
o ‘z g a ru v c h a n lik ,  k o m b in a tiv   o ‘z g a ru v c h a n lik ,  r e k o m b in a tiv  
o ‘zgaruvchanlik,  m utatsion  o ‘zgaruvchanlik;  m utatsiya  to ‘g ‘risidagi 
nazariya,  spontan  va  indutsirlangan  mutatsiya,  generativ  va  som atik 
mutatsiya,  morfologik,  fiziologik,  biokimyoviy  mutatsiyalar,  letal,  varim 
letal,  neytral  va  foydali  mutatsiyalar,  gen  mutatsiyalari,  xrom osom a 
mutatsiyalari,  genom  mutatsiyalari,  tranzitsiya,  transversiya,  deletsiya, 
duplikatsiya,  inversiya,  translokatsiya,  transpozitsiya, 
tran spozon , 
poliploidiya,  geteroploidiya,  avtopoliploidiya va allopoliploidiya,  retses- 
siv  mutatsiyalarni  aniqlash  metodlari  CIB va  CuL  Pm.
1.  0 ‘zgaruvchanlik  va  uning  xillari
O rganizm larning  belgi  va  xossalari  b o ‘yicha  o ‘zaro  farq  qilishi 
o ‘zgaruvchanlik  deb  ataladi.  0 ‘zgaruvchanlik  -   irsiylanmaydigan  va 
irsiylanadigan  xillarga  b o ‘linadi.  Irsiylanm aydigan  o ‘zgaruvchanlik 
modifikatsion  o‘zgaruvchanlik  deb  nomlanadi.  Irsiy  o ‘zgaruvchanlik  esa 
komhinativ,  rekombinativ  va  mutatsion  o ‘zgaruvchanlikka  ajraladi.
Kombinativ  o ‘zgaruvchan1ik  chatishtirishda  qatnashgan  o ta-o n a 
organizm genoti plaridagi genlarning qayta  kombinatsiyalanishi,  ulaming 
o ‘zaro ta ’siri  tufayli  paydo  bo‘ladi.
R ek o m b in ativ   o ‘z g a ru v c h a n lik   m eyoz  b o ‘lin is h id a   o ta - o n a  
xrom osom alarining  gam etalarga  m ustaqil  taqsim lanishi  va  ularning 
urug‘lanish paytida tasodifiy kombinatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Ayrim 
holatlarda  nogomologik  xromosomalar  chalkashuvi  oqibatida  ro‘yobga 
chiqadi.  Rekombinativ o ‘zgaruvchanlik krossingover natijasida  DNKdagi 
genlaming  qayta  birikishi  tufayli  ham  sodir  bo‘ladi.
2.M utatsion  o‘zgaruvchanlik 
M u ta ts io n   o ‘z g a ru v c h a n lik   d e g a n d a   o rg a n iz m   g e n o tip i  — 
xrom osom alar,  nuklein  kislotalar,  genlar  o ‘zgarishi  bilan  b o g iiq  
o ‘zgarishlar  tushuniladi.  M u tatsiy a  t o ‘g ‘risidagi  n azariy a  dastlab 
gollandiyalik olim Gugo de Friz tomonidan ishlab chiqilgan. Uning qisqacha 
m azm uni:  1)  M utatsiya  to ‘satdan  ro ‘y  beradigan  o ‘zgaruvchanlik;
2)  Sifat  jihatdan  farqlanuvchi  o ‘zgaruvchanlik;  3)  Turg‘un,  shu  bilan 
birga  turli  yo‘nalishdagi  o ‘zgamvchanlik;  4)  M utatsion  o‘zgaruvchanlik 
foydali va zararli  b oiadi;  5)  0 ‘xshash mutatsiyalar takrorlanishi mumkin.
M utatsion  o ‘zgamvchanlikni  sinflashning  bir  necha  xillari  bor.  Kelib 
chiqishiga  ko‘ra  mutatsiyalar spontan va  indusirlangan xillarga  bo iinadi. 
Spontan  mutatsiya  tabiatda  to‘satdan  paydo  boiadigan,  indusirlangan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mutatsiya esa sun’iy sharoitda turli fizikaviy yoki kimyoviy omillar ta’sirida 
hosil  qilinadigan  mutatsiyadir.  Paydo  bo‘lgan  joyiga  ко‘га  mutatsiya 
generativ  va  somatik  mutatsiyaga  ajratiladi.  Generativ  mutatsiya  jinsiy 
hujayralarda,  somatik mutatsiya  esa  tana  hujayralarida  ro‘yobga  chiqadi. 
Som atik  hujayralardagi  m utatsiya  jin siy   y o ‘l  b ilan   k o ‘payadigan 
hayvonlarning  kelgusi  avlodlariga  berilm aydi.  Bunga  asosiy  sabab 
m utatsiyaga  u ch rag an   hujayra,  t o ‘qim a,  o rg an d an   kelgusi  avlod 
rivojlanmaydi.  Lekin  somatik  mutatsiya  sodir b o ig an   o ‘simlik o ‘zgargan 
organlari  vegetativ  yoki  parxish  y o ii  bilan  k o ‘paytirilganda  kelgusi 
avlodlaiga  o ‘tadi.  Jinsiy  hujayralardagi  го‘у  bergan  mutatsiyalar  kelgusi 
avlodlarda namoyon bo‘ladi.Fenotipda namoyon bo‘lishiga ко‘га mutatsiya 
m orfologik,  fiziologik,  biokimyoviy  xillarga  b o iin a d i.  M utatsiya 
hayotchanhkka  ko‘rsatgan  ta’siriga  qarab  letal,  yarim  letal,  neytral  va 
foydali xillarga bo iin ad i.  Irsiyatning moddiy asoslarini o £zgarishiga qarab 
mutatsiyalar gen, xromosoma va genom mutatsiya xillariga,  ulam ing har 
biri o ‘z navbatida mutatsiya sinflari va turlariga bo£linadi.