Talabalari uchun darslik

8.  Ekspressivlik  bu  ...
A.  Genning  irsiylanish  darajasi.
B.  Bir  genning  belgiga  har  xil  darajada  ko‘rsatgan  ta ’siri.
S. 
Ikki, uch allel bo‘lmagan gen bir belgining rivojlanishiga k o £rsatgan 
ta’siri.
D. O rg a n izm d ag i  g e n la rn in g   fa o liy a tin i  k u c h a y tiru v c h i  yoki 
susaytiruvchi  genlar  yig‘indisi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI-BOB.  SITOPLAZM ATIK  IRSIYLANISH 
11§.  Sitoplazmatik  irsiylanish
Tayanch  tushunchalar:  Sitoplazmatik  irsiylanish  haqida  umumiy 
tushuncha,  plastida bilan bog‘liq irsiylanish,  mitoxondriyalar bilan bogiiq 
irsiylanish,  sitoplazm atik  p re d eterm in atsiy a,  sito p lazm atik   erkak 
pushtsizligi,  hujayrada  mayda  zarrachalar va  simbiontlaming irsivlanishi, 
sitoplazmatik  irsiylanishning  molekular  asoslari.
LSitoplazm atik  irsiylanish  haqida  umumiy  tushuncha
X rom osom alardan  tashqarida  ro ‘y  beradigan  irsiylanishni  nemis 
botaniklari K.  Korrerns va E.  Bauriar tom onidan  1908-yilda ixtiro qilindi. 
Dastlabki  vaqtda  irsiylanishning  bu  xili  ona  organizm  orqali  irsiylanish 
degan  nom  olgan.  Aksariyat  ko‘pchilik belgilarni  irsiylanishida  ham  ota 
ham  ona  organizm  qatnashsa.  ona  organizm  orqali  irsiylanishda  faqat 
ona organizm qatnashib,  ota oi^anizmning ishtiroki ko‘zga tashlanmaydi. 
O datda  on alik  gam etasi  sitoplazm aga  boy  b o iib ,  otalik  gam etasi 
xromosomalardan tashkil topadi.  Shunga ko‘ra zigota sitoplazmasi asosan 
ona  gametasidagi  sitoplazma  hisobiga  hosil  b oiadi.  Bu  esa  o ‘z-o ‘zidan 
b a ’zi  bir  irsiy  om illar  ona  organizm   gam etasining  sitoplazm asida 
joylashgan,  degan xulosa  uchun asos b o id i.  Natijada ona organizm orqali 
irsiylanish  o ‘m iga  sitoplazm atik  irsiylanish  tushunchasi  ko‘pchilik 
tom onidan  e4irof qilina boshlandi.
Sitoplazmatik  irsiylanish  faqat  gulli  o ‘simliklardagina  emas,  balki 
bakteriyalar,  z a m b u ru g ia r,  suv  o ‘tlari,  h asharo tlar,  m ollyuskalar, 
sutemizuvchi  hayvonlar  ham da  boshqa  organizm larga  xos  xususiyat 
ekanligi keyinchalik m a iu m  boidi.
Genetika  fanining  hozirgi  bosqichida  ta ’kidlanishicha  hujayrada  ikki 
xil  genetik  sistema  ya’ni  yadroviy  va  sitoplazmatik  irsiylanish  sistemasi 
mavjud  boiib,  ular  funksiyalanish jihatidan  o ‘zaro  bogiiq.
Sitoplazm atik  irsiylanish  kashf  etilganiga  ancha  m uddat  o ‘tgan 
b o is a d a ,  XX  asrning  60-yillariga  qadar  u  irsiyatning  xrom osom a 
nazariyasiga  qaraganda  sekin  rivojlandi.  Buning  uch  xil  sababi  bor:
1)  F e n o tip d a   n a m o y o n   b o ia d ig a n   h am d a  sito p la zm a  o rq a li 
irsiylanadigan  nishonli  belgilami  topish  qiyinligi;
2)  Mutatsiyaga uchraydigan nishonli belgili organoid bitta boim asligi, 
aks  holda  u  boshqa  organoidlar  tom onidan  hujayra  bo‘Unishida  siqib 
chiqarilishi;
3)  Meyoz  b o iin ish d a   xrom osom alam i  qiz  hujayralarga  tarqalish 
m exanizm iga  o ‘xshash  m ex an izm n in g   sito p la zm a  o rg a n o id larid a 
hozirgacha  topilmaganligi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozirda sitoplazmatik irsiylanish plastidalar,  mitoxondriyalar va erkak 
sitoplazmatik pushtsizligida aniqlangan.
Plastida  bilan  bog‘Iiq  irsiylanish  1908-yilda  K Korrens  va  Е.Ваиг 
tomonidan  aniqlangan.  Ularning  tadqiqotlarida  nomozshomgul  ham da 
itog‘iz o‘simligida chipor  bargli va yashil bargli formalari chatishtirilganda 
tubandagicha  natija  olingan:  birinchi  tajribada  urug‘chi  sifatida  yashil 
bargii,  changchi  sifatida  chipor  bargli  o ‘simlikolinganda  F,  dagi  barcha 
o‘simliklaming  bargi  yashil  bo‘lgan.  C hipor  bargli  o ‘simlik  um g‘chi, 
yashil  bargli  o ‘simiik  changchi  sifatida  olinsa  F{  da  oq  bargli,  chipor 
bargli,  yashil bargli  o ‘simliklar  rivojlangan. 
duragaylardagi  oq,  chipor 
va  yashil  bargli  o ‘sim liklar  rivojlanishi  siri  bunday  o ‘sim liklarning 
hujayralaridagi plastidalami o‘rganish tufayli aniqlandi.  M a’lum bo‘lishicha 
chipor  bargli  o ‘simliklarda  xloroplastlarning  ikki  tipi:  normal  xlorofil 
pigmentiga ega hamda o ‘zgargan ya’ni xlorofil pigmentiga ega boim agan 
p la s tid a la r  u c h r a r   ek an .  M eyoz  b o ii n is h d a   o d a td a   y ad ro d a g i 
xrom osom alar,  genlar  gametalarga  teng  taqsim lansa,  sitoplazmadagi 
plastidalar.  mitoxondriya  gametalarga  notekis  taqsimlangani  sababli  F, 
naslda  oq,  chipor,  yashil  baigli  o ‘simliklar  hosil  boiadi.