64
ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI LABDAN O‘QISHGA
O‘RGATISH TEXNOLOGIYALARI
SHOKIRXO'JAYEVA SOLIHAXON QAHHOR QIZI
Nizomiy nomidagi TDPU magistri
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga o‘rgatishtizimining
o‘ziga hosligi o‘sha tizimning nazariy asoslari, undan kelib chiqqan ta’lim,
yo‘nalishlari,
konkret
tashkiliy
sharoit
va
shakllariga
bog‘liqdir.Surdopedagogikaning barcha tanish bo‘lgan tizimlarida birinchi
navbatda ta’limning turli bosqichlari ajratilgan. Til bo‘yicha barcha
o‘zlashtiriladigan material bosqichlarga bo‘linib mazmun va hajm jihatdan
murakkablashib, kengaytirilib borgan.Ta’limning muayyan bosqichi uchun
nutqiy
malakalarni
rivojlantirishga
bitta
talablar,keyinggi
bosqichda
murakkabroq talablar qo‘yilgan. Ta’limni bosqichma-bosqich berilishi ko‘p
holda bir tomonlama belgilanib, bolalarga yoki dastlabki
bilim asoslarini olish
imkoniyati yaratilgan, yoki maktab kursi bo‘yicha keng ma’lumot olish sharoiti
yaratilgan. To‘liq ma’lumot olish imkoniyati bolalarning aqliy qobiliyati,
eshitish holati, oilaviy tarbiya sharoiti, eshitish qobiliyatining pasayish vaqtiga
bog‘liq bo‘lsada, eng muhimi kar bolaning ota-onalarining moddiy-ta’minot
ahvoliga bog‘lanardi[1]. Ta’lim olish muddati kar bolalar uchun turli
bo‘lgan.Kar bolalarning zamonaviy maktabida 12 yillik ta’lim olish belgilanib,
uning davomida umumta’lim maktabning 9-yillik hajmidagi ma’lumot beriladi.
Ta’limni bosqichlarga ajratish avvalo ta’limning asosiy maqsadi-9 yillik
maktabning o‘quv fanlari doiraida umumta’lim ma’lumot berish, o‘rta maxsus
va oliy o‘quv yurtlarida ma’lumotni davom ettirishi uchun zamin yaratish.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga o‘rgatishkar
bolalarning
yosh va psixofizik imkoniyatlariga ham bog‘liqdir. Ba’zi tilni egallashga oid va
nutqiy malakalarga qo‘yiladigan talablar katta yoshdagi bolalar tomonidan,
psixik bilish jaryonlarning ma’lum darajaga yetgan holdagina, o‘zlashtirilishi
mumkin, ayrim talablar faqat boshlang‘ich maktabda o‘zlashtirilishi
mumkin.Ta’limning alohida bosqichlarining ajratilishi yana bir omil-kar
bolalarning tilning har xil tur va shakllarini egallash imkoniyatlariga
bog‘liqdir[2].Ta’limning har xil bosqichlarida nutqning tur va shakllarini har xil
miqdor va nisbatda ishlatilishi hamda dastlabki va yetakchi nutq shakllarini
tanlash talab etiladi.
Ona tiliga o‘rgatishda bosqichlarining ajratilishi tilning
tabiatiga ham bog‘liq. Tilning ba’zi qonuniyatlari,
aloqalari, munosabatlari
amaliy ravishda o‘zlashtiriladi, til sistemasining boshqa xususiyatlari maxsus
kuzatuv, analiz, umumlashtirishlarni talab etadi va mavjud amaliy bazaga
tayangan holda,keyinchalik o‘zlashtiriladi. Masalan, sintagmatik aloqalar, ya’ni
so‘zdagi tovushlar o‘rtasidagi,gapdagi so‘zlar va so‘z birikmalar , matndagi
gaplar o‘rtasidagi aloqalar, jonli bog‘lanishli nutqda namoyon bo‘ladi va nutqni
qo‘llash jarayonida o‘zlashtiriladi. Paradigmatik aloqalar, so‘zlar o‘rtasidagi
mazmunli aloqalar(sinonim, antonim, omonim)so‘zlarning
shakllanishi,
tuslanishi, grammatik kategoryalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar til tizimiga
hosdir[3].
65
Shunday qilib kar bolalar maktabida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni
labdan o‘qishga o‘rgatishbosqichlarga bo‘linishi didaktik( ta’limning hajmi),
psixofiziologik, lingvistik omillarga bog‘liqdir. Kar bolalarga ta’lim berish
kursi 4ta asosiy bosqichga ajratiladi. Dastlabki bosqich- maktabgacha davrni o‘z
ichiga oladi va bolalar maxsus maktabgacha ta’lim muassasasiga borgan holda
4-5 yil davom etadi,maktabgacha tayergarlik ko‘rmagan bolalar maktabning
tayyorlov sinfida ta’lim oladilar.Ikkinchi bosqich 1-4- sinflarni qamrab oladi.
Unda 7 yoshdan 10-11 yoshgacha bo‘lgan bolalar ta’lim oladilar.Uchinchi
bosqich –5-7- o‘rta sinflarni qamrab, unda 11-13 yoshli o‘quvchilar ta’lim
oladilar. To‘rtinchi bosqich- 8-10 sinflarni qamrab oladi.Ta’limning mazmuni
dastlabki muomalani o‘rnatish va egallangan tajriba va bilish faoliyatini nutqida
aks ettirishda
ishtirok etadigan darak,undov, so‘roq gap va so‘zlardan tashkil
topadi[3].
Eshitishda
nuqsoni
bo‘lgan
bolalarni
labdan
o‘qishga
o‘rgatishvazifalari kompleks ravishda uchta bo‘lim, ya’ni daktil nutqni o‘stirish,
og‘zaki nutqni, savod o‘rgatish orqali amalga oshiriladi[4]. Bundan tashqari,
nutqiy malakalar predmet amaliy faoliyat, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va
talaffuzni shakllantirish darslarida shakllantiriladi. Darsdan tashqari, ekskursiya,
kuzatuvlar, maishiy ho‘jalik faoliyat jarayonlarda olingan bilim va tasavvurlar
nutq vositasida ifodalash o‘rgatiladi.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan
o‘qishga o‘rgatishvazifalari tilga oid qobiliyatni rivojlantirish,
nutqiy faoliyat
turlarini shakllantirish, til tizimi va qonuniyatlarini o‘zlashtirish vositasida
amalga oshiriladi.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga
o‘rgatish- nutqni idrok qilish, tushunish, bayon etish va xosil qilish
psixofiziologik mexanizmini shakllanitirishdir. Bolalar ta’limning dastlabki
kunlaridanoq shunday
sharoitga tushib qoladiki,ularga murojaat etilgan nutqqa
munosabat bildirish, faoliyat mazmuniga qarab nima so‘ralayotgani, nimaga
undalyotgani tushunish zarurati tug‘iladi. O‘quvchilar o‘qituvchi va
tarbiyachining amaliy va nutqiy faoliyatiga taqlid qilishga, ularning nutq
namunalarini qo‘llashga o‘rganadilar. Nutqni idrok etish talaffuzga o‘rgatish va
eshitish qobiliyatini rivojlantirish darslarida o‘rgatiladi.Eshitishda nuqsoni
bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga o‘rgatishfaqat
muloqot jarayonida paydo
bo‘lib, predmet amaliy faoliyat, o‘yin, kuzatuv, darslarda tashkil etilgan
muloqotda rivojlanadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni labdan o‘qishga
qobiliyati tilni idrok etish va uni qo‘llash jarayenida taraqqiy etadi. Shuning
uchun nutqiy material og‘zaki-daktil o‘qilib, talaffuz etiladi. O‘zlashtirilmagan
tovushlar qisqartirilgan fonemalar tizimiga mos ravishda o‘xshatib talaffuz
etilishi mumkin. Materialni idrok etishning yetakchi usuli-eshituv-ko‘ruv usuli
bo‘lib, suzlashuv nutq materialaning bir qismi eshituv orqali idrok etish uchun
beriladi.Nutqiy faoliyatlardan o‘qish va yezuvni rivojlanti-rishga asosiy e’tibor
qaratiladi. Ammo til qobilyatini rivojlantirish ishlari ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
