Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

Адабиётлар: 
1. Абдуллаев А., Хонкелдиев Ш. Жисмоний маданият назарияси ва 
методикаси Тошкент., Ўзбекистон Давлат жисмоний маданият институти, 
2005 йил
2. Саломов Р.С. Спорт машғулотнинг назарий асослари – Тошкент., 
Ўзбекистон Давлат жисмоний маданият институти, 2005 йил - 238 б.
3. Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини 
ривожлантириш Тошкент., Ўзбекистон Давлат жисмоний маданият 
институти 2005 йил
4. Абдукаримов.Н.А. Глобаллашув даврида ёшлар тарбияси // 
Тафаккур зиёси. Илмий услубий журнал. – 2020й 

---

235 
MAXSUS MAKTABDA IMO- IHSORA NUTQINI O‘QITISH 
MAZMUNI 
Abdullaeva Maftuna Muxiddinovna - Nizomiy 
nomidagi TDPU "Surdopedagogika va inklyuziv 
ta’lim " kafedrasi o‘qituvchisi 
Eshitish qobiliyatida nuqsoni bor maktablarning tayyorlov sinflarda 
maxsus maktabgacha muassasalarda tarbiyalanmagan, nutqi mavjud bo‘lmagan 
bolalar o‘qitiladi. Bu kategoriyadagi bolalarni o‘qitishda juda katta 
qiyinchiliklarga 
duch 
kelinadi, 
chunki 
bunday 
bolalarda 
nutqini 
shakllantirishning qulay vaqtlari boy berilgan, nutqning yo‘qligi esa bolaning 
psixik rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘ladi. Maktabga borish, yangi 
sharoit bilan tanishish, yangi do‘stlar, bular hammasi bolalarga o‘zaro 
muloqotga kirishishi talab etadi[1]. Tarbiyachi va o‘qituvchining vazifasi – 
ularning atrofdagilar bilan muloqot qilish ehtiyojini qondirishdir. Buning uchun 
ularni og‘zaki nutq bilan muloqot vositasi sifatida qurollantirish ko‘zda tutiladi. 
Agar maktablarda so‘zlashuv nutqiga yaxshi ahamiyat berilgan bo‘lsa, butun 
pedagogik jamoa faoliyati nutqni muloqot vositasi sifatida o‘qitishga qaratilgan 
bo‘lsa, bunda bolalar kommunikatsiyaning bu turidan ko‘proq foydalanadilar. 
Jonli muloqotdan noto‘g‘ri foydalanish bolalarda imo-ishora bilan gapirish 
yo‘lini tanlashga olib keladi[2]. Maxsus o‘qitish jarayonida kar bolalarda tovush 
bilan ishlash, nutq nafasi, ayrim tovushlar ustida ishlash, talaffuzini 
shakllantirish amalga oshiriladi. Og‘zaki nutqni talaffuz qilish va shakllantirish 
o‘qituvchi hamda bolalardan katta mehnat talab qiladi. Eshituvchi o‘quvchilar 
kabi, eshitish qobiliyatida nuqsoni bor o‘quvchilar uchun og‘zaki nutq muloqot 
uchun juda katta ahamiyatlidir. Kar bolalarni og‘zaki va yozma so‘z nutqini 
shakllantirishdagi qiyinchiliklar daktil nutqiga murojaat qilishga sabab bo‘ldi. 
Daktil nutqi karlar o‘rtasida muloqot (aloqa)larining amalga oshirish uchun 
yaratilgan. Daktil nutqini o‘zlari uchun sukut saqlab yashash turmush tarzini 
qabul qilgan Ispan monaxlari tomonidan ixtiro qilingan. Nutqning og‘zaki 
nutqga o‘xshash bo‘lgan bu ko‘rinishidan faqat bevosita (yuzma-yuz) muloqotda 
bo‘lganda foydalanish mumkin. Daktil nutqi yozma nutqga ham o‘xshash bo‘lib, 
har bir harfga aniq bir daktilema to‘g‘ri keladi. O‘zbek tili daktilema alifbosi 
quyidagi jadvalda o‘z ifodasini topgan. Nutqning bu ko‘rinishini egallash uchun 
karlardan nutqning og‘zaki va yozma ko‘rinishlarini qanday darajada egallash 
talab qilinmaydi. Daktil nutqi yordamida bolalar o‘z xohish, istaklari va 
iltimoslarini bildirishlari va daktil nutqdan foydalanayotgan boshqa kishilarni 
tushunishlari mumkin. Tayyorlov sinfining o‘quvchilari, katta maxsus 
tayyorgarliksiz ham daktil belgilarini tezda o‘zlashtirisha oladi[3]. Daktil 
nutqidan tilni egallashning boshlang‘ich formasi sifatida foydalanish kar 
bolalarda og‘zaki nutqni shakllantirish va atrofdagilar bilan nutq aloqlarini 
o‘rnatish imkoniyatini beradi. Shuningdek, kar bolalarni tilga o‘rgatishda daktil 
nutqini qo‘llanishi asosiy maqsad emas, kar bolalarni og‘zaki nutqini 
shakllantirish maqsadida foydalanadigan majburiy choradir.Xususan, tayyorlov 
sinflarida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qituvchining daktillashiga 
taqlid qilish asosida daktillamalar o‘rganadilar. Og‘zaki nutqga o‘rgatish 

---

236 
jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar daktil belgilari va daktillash 
texnikasini birga egallaydilar. Materialni idrok etish va egallash jarayonini 
yengillashtirish uchun daktil belgilar ifodalangan so‘zli ifoda jadvalidan 
foydalaniladi[4]. So‘zli ifoda jadvalini qo‘llab o‘quvchi, daktilema belgilarini 
qo‘li vosita amalga oshiradi. Daktil belgilari ifodalangan so‘z o‘quvchilar to‘liq 
eslab, qolmaguncha, yig‘ma polotnoga osib qo‘yiladi. O‘qituvchi daktil shaklda 
berayotgan nutqiy materialni og‘zaki bayon etadi. Bu o‘qituvchi nutqiga 
qo‘yiladigan asosiy talab hisoblanadi. Nutqiy materialni og‘zaki daktil bayon 
etish tayyorlov sinfi yili oxirigacha asosiy talabdir.