“mashinasozlik” fakulteti «Yer usti transport tizimlari» kafedrasi

(39-rasm). Undagi D nuqta tuproq aralashmasi tarkibida 14 % loy, 42 % qum, 44 % 
chang borligini ifodalaydi; har xil aralashmalar (oxak, sement, suyuq saqich, sun’iy 
eritma) qo`shiladi; tuproq qizdiriladi, kuydiriladi, eritiladi, elektr ishlov beriladi. 
Avtomobil  yo`llari  yerli  polotnosining  suv-issiqlik  tartibini  yil  davomida 
tuproqlarning  muzlash  darajasi  bo`yicha  o`zaro  bog`langan  namliklar  o`zgarishini 
hisobga olib to`rtta davrga bo`lish mumkin. 
 
Birinchi  davrda  yo`l  kiyimi  va  yer  polotnosi  soviydi,  namlik  ortib,  tuproq 
zichligi  kamayadi.  Kuz  faslining  boshlang`ich  davrida  tuproq  namligining  ortishiga 
yog`ingarchilik va suv hovirlari sabab bo`ladi. Namlik keltirib chiqaruvchi manbalar 
va transport vositalarining harakatlanish sharoitiga qarab yo`l kiyimlarida cho`kishlar 

---

 
76 
hosil  bo`lishi  mumkin.  Birinchi  davrning  ohiriga  kelib  tuproqlarning  turg`un 
muzlashi boshlanadi va u havo haroratini -5 
0
C gacha pasayishiga to`g`ri keladi. 
 
Ikkinchi davrda yer polotnosini turg`un muzlashi bilan tuproq namligi jadallik 
bilan ortib boradi. Bu jarayon yerning issiq qismidan sovuq qismiga namlikni siljishi 
bilan  amalga  oshadi.  Chunki  yer  polotnosining  yuqori  qismida  namlik  va  harorat 
pastga  nisbatan  kam  bo`ladi.  Demak  suv  pastdan  yuqoriga  qarab  siljiydi.  Sovuq 
davrning  ohiriga  kelib  yer  polotnosi  tuprog`ining  namligi  asta  sekin  ortib  boradi  va 
eng  yuqori  darajaga  yetadi.  Namlikni  ortishi  bilan  tuproqda  muz  qatlamlari  hosil 
bo`ladi. 
 
Uchinchi  davrda  yer  polotnosining  yuqori  qatlamida  turg`un  issiqlik  harakati 
paydo bo`lishi bilan undagi muzlar erib eng ko`p namlik hosil qilishidan boshlanadi 
va u tuproq to`la eriguncha davom etadi. Muz erishidan hosil bo`lgan suvlar yerning 
jipsligi  buzilgan  ko`lmak  joylariga  to`planadi,  natijada  uning  mustahkamligi  keskin 
kamayadi.  Tuproq  namligi  ortishi  bilan  yer  polotnosining  yuqori  qismi  yumshaydi. 
Bahorda  yo`l  kiyimi  tagidagi  yer,  marza  yeriga  nisbatan  tez  eriydi.  Natijada  yer 
polotnosining o`rtasida  chiqib  ketishga  yo`li bo`lmagan  erkin suvlar to`planadi. Shu 
davrda yo`l kiyimining yemirilishiga havf ko`payadi (40-rasm). 
To`rtinchi  davrda  erishdan  keyin  yer  polotnosining  qurishi  boshlanadi,  ya’ni 
namlik kamayib  tuproq  zichligi va  mustahkamligi ortadi. Bu davrda  yog`ingarchilik 
oqibatida  namlik  ortadi.  Yer  osti  suvining  tepaga  ko`tarilishi  kamayadi,  ayrim 
hollarda  esa  to`xtaydi.  Bu  davrda  yerli  asos  tuprog`ining  namligi  kamayib  uning 
zichligi ortadi. 
 
40-rasm. Tuproqli asosni namlash manba’i. 

---

 
77 
 
Joylardagi namliklarni hosil bo`lishiga tabiiy omillar sabab bo`ladi