2. O Z B E K IST O N H U D U D ID A G I E N G Q A D IM G I
D A V L A T TU Z IL M A L A R I
0 ‘zbek davlatchiligining tam al toshlari
bundan 2700 y il muqaddam ayni Xorazm
vohasida q o ‘yilgan. Shu m a ’noda,
milliy
davlatchiligimiz tarixi Misr, Hindiston, Yuno-
niston, Eron kabi eng qadimiy davlatlar tarixi
bilan bir qatorda turadi.
Islom K A R IM O V
Mustaqillik tufayli Vatanimiz davlatchilik tarixini anglash, tadqiq
etish, o ‘rganish sari katta yo‘l ochildi. Bunda Yurtboshimizning
shaxsan o ‘zi tomonidan o ‘zbek davlatchiligi konsepsiyasini yaratish
va shu asosda davlatchiligimizning chin tarixini bunyod etish
vazifasi qo‘yildi. Ana shu vazifani bajarish borasida tarixchilar,
huquqshunoslar, siyosatshunoslar milliy g‘oya, mustaqillik mafkurasi
ruhida yozilgan bir qator tadqiqot ishlarini nashr qildilar.
Bu o ‘rinda Azamat Ziyoning2 monografik tadqiqotini ko‘rsatish
mumkin. Asarda mavzuning o ‘rganilganlik darajasi, manbaviy asosi
umumlashtirilib berilgan. Kitob besh bobdan iborat bo‘lib, unda
0 ‘rta Osiyodagi ilk davlatchilik, o ‘rta asrlardagi o ‘zbek davlatchiligi,
jumladan, Amir Temur va Temuriylar davlati, Shayboniylar,
Ashtarxoniylar davlatlari, o ‘zbek xonliklari tarixi umumlashtirilgan.
Mualliflar jamoasi (A.Sagdullayev, B.Aminov, 0 ‘.Mavlonov,
N.Norqulov)ning « 0 ‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. 1
qism3» kitobida 0 ‘zbekiston hududida davlatchilikning kelib chiqishi
va uning rivoj lanish bosqichlari, qadimgi va o ‘rta asrlardagi o ‘zbek
davlatchiligi tizimidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot
va uning o ‘ziga xos xususiyatlari keng va katta hajmdagi arxeologik,
etnologik, antrapologik va yozma manbalar asosida yoritilgan.
' «Узбекистон миллий энциклопедияси». - Т.: Давлат илмий нашриёти, 2005, 8-жилд,
353-бет.
2 Зиё Азамат. Узбек давлатчилиги тарихи. Энг кадимги даврдан Россия босцинига
кадар. - Т.: «Шарк». 2000. 365-бет.
3 Сагдуллаев А., Аминов
Мавлонов У., Норцулов Н. Узбекистон тарихи. Давлат ва жа-
мият таравдиёти. - Т.: «Академия», 2000. 271-бет.
32
VATAN TARIXI
Asarda davlatchilik mexanizmini, boshqaruv tizimini ochib beruvchi
qator chizma (sxema)lar berilganki, ular orqali masala mohiyati,
shakl-shamoili o ‘quvchida yaxshi tushuncha hosil qiladi.
Taniqli davlatshunos, huquqshunos olim Halimboy Boboyev-
ning « 0 ‘zbek davlatchiligi tarixi» kitobida o ‘zbek davlatchiligi
tarixi eng qadimgi davrdan o ‘rta asrlarga qadar mavjud turkiy,
forsiy, arab, xitoy, rus tillaridagi manbalar asosida keng va chuqur
yoritgan. Asarda o ‘zbek xalqining davlatchilik tarixi dunyodagi
qadimgi Misr, Hindiston, Xitoy kabi davlatlar tarixi bilan barobar
bo‘lib, bundan taxminan uch-to‘rt ming yillar avval shakllangan.
Bugungi kunga kelib, davlatchilik tarixi masalasi turli yangi ilmiy
adabiyotlarda ko‘rib chiqilgan (E. Rtveladze, A. Saidov, D. Alimova),
jumladan, quiydagi muammolar: davlatchilik tushunchasi va uning
kelib chiqishi, davlat kelib chiqishida nazariyalaming ko‘p xilliligi,
0 ‘zbekistonda qadimgi davlatchilikning qaror topishi va rivojlanishi,
davlatlar rivojlanishini davrlarga b o iish , 0 ‘zbekiston hududidagi
qadimgi davlat turlari tahlil qilingan1.
B.Eshovning « 0 ‘zbekiston davlatchiligi tarixi2. I qism» o ‘quv
qoilanm asida 0 ‘zbekistondagi eng qadimgi davlatlaming shakllanish
va rivojlanish bosqichlari,
davlatchilik tushunchasi, qadimgi
Baqtriya, Xorazm va Sug‘diyona, 0 ‘rta Osiyodagi ahamoniylar
davridagi boshqaruv, Q ang‘, Davan, Kushon davlatlari, antik davr
shaharsozlik an’analari, Avesto davlatchilik tarixini o ‘rganishdagi
muhim manba masalalari o ‘z aksini topgan. Shuningdek, asarda
Eftaliylar, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi davridagi boshqaruv
tizimi faktik materiallar asosida tahlil qilingan. Ayniqsa, Tohiriylar,
Safforiylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G ‘aznaviylar, Saljuqiylar,
Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv tizimlari va bu davlatlardagi
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot taraqqiyoti umumlashtirilgan.
M uallif davlatchilik tarixi masalalari bo‘yicha so‘nggi yillarda nashr
qilingan ilmiy adabiyotlar hamda yordamchi fanlar tadqiqotlaridan
keng foydalangan. Q oilanm ada ilk davlatlar paydo b o iish i va
rivoj lanishining davrlarga b oiinishi, davlat boshqaruvida siyosiy,
mulkchilik va harbiy tizim, shuningdek, boshqaruvda mansablar va
xizmatlar chizma (sxema)lar orqali keng k o ia m d a yoritilgan.
1 Ртвеладзе Э.Б., Саидов A.X., Абдулаев Э.Б. Кадимг и Узбекистан цивилизацияси: дав-
латчилик иа хукук тарихидан лавхалар. — Т.: Adolat. 2001. — 415-bet. История государствен
ности Узбекистана. Т.1. — Т.: Узбекистан, 2009 / Масъул мухдррирлар Э.В. Ртвеладзе, Д.А.
Алимова.
: Эшов Б. Узбекистан давлатчилик тарихи. I кием. - Т.: «Маърифат»., 2009. 269-бет.
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilm alari
33
Q oilanm aning afzallik tomonlaridan yana biri har bir mavzu
yuzasidan tayanch so‘zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun
adabiyotlar ro ‘yxati, izohli lug‘at berilganligidir.
B.Eshovning navbatdagi «Qadimgi 0 ‘rta Osiyo shaharlari
tarixi1» o ‘quv qoilanm asida ham o ‘zbek davlatchilik tarixiga oid
m a’lumotlar, tarixiy umumlashmalar berilgan. Ayniqsa, shahar-
davlat to ‘g ‘risidagi materiallar diqqatga sazovordir. Bu asaming
ham metodik saviyasi talab darajasida. Unda tayanch so‘zlar, savol
va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro ‘yxati keltirilgan.
Xullas, 0 ‘zbekiston hududidagi ilk davlatchilikning maydonga
kelishi va uning bosqichlari jarayoni yuqoridagi asarlarda fanning
eng so‘nggi yutuqlari asosida yoritib berilgan.
Shu boisdan biz mazkur masalani u qadar keng va atroflicha
tahlil qilishni lozim ko‘rmadik va qadimgi davlatlarning shakllanishi
haqidagi m a’lumotlami umumlashtirish bilan kifoyalandik.
Vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlatlar tarixini o ‘rga-
nishda bizga arxeologiyaga oid qazishmalar natijalari, mahalliy
yozma adabiyotlar, masalan, «Avesto», Bemniyning «Osorul-
boqia» (Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar) kabi asarlar,
qadimgi fors yozuvlari, yunonlik, xitoylik mualliflar yozib qoldirgan
meroslar, asarlar yordam beradi. Ana shu hujjatlaming guvohlik
berishicha o ‘tmish ajdodlar miloddan aw algi 1-mingyillik boshlarida
temimi kashf etdilar. Natijada har qanday taraqqiyotning turtkisi
bo‘lib kelgan mehnat qurollarining takomillashuvi uchun keng
imkoniyat ochildi. Oqibatda inson faoliyati kengaydi va jadallashdi.
0 ‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, miloddan aw algi
1-mingyillikning birinchi yarmidayoq mintaqada tog‘ jismlarini
(temir, qalay, qo‘rg ‘oshin va h. k.) qayta ishlash, ulardan jang,
mehnat qurollari yasash, kulolchilik to ‘quvchilik, qumvchilik,
zargarlik kabi sohalarda foydalanish keng y o ig a qo‘yilgan.
Bundan tashqari xuddi o ‘sha davrda, y a’ni miloddan aw alg i IX -
VIII asrlarda Xorazmda uzunligi bir necha kilometmi tashkil etgan
sun’iy sug‘orish kanallari ishlab turgani tarixdan m a’lum. Bu hoi
sun’iy sug'orish ishlari avlod-ajdodlarimizning qehqonchilik hayotida
katta o ‘rin tutganligini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, qadimdan Xorazm
vohasi don, moy bemvchi o ‘simliklami yetishtiradigan, polizchilik,
1 Эшов Б. Кддимги Урта Осиё шахдрлари тарихи. - Т.: «Университет» 2006. 235-бет.
34
VATAN TARIXI
bog‘dorchilik, uzumchilik xo‘jaligi munosib ravishda rivoj topgan
o ‘lkalardan biri b o ig an . Bunday katta hajmdagi xo‘jalik-ijtimoiy
ahamiyatga molik ishlami e ’tiborli va nufuzli kuchga ega b o ig a n
davlat tuzilmasi b o im asa uni amalga oshirib boim asligi aniq.
Zero miloddan aw algi 1 minginchi yilning birinchi yarmidayoq
0 ‘zbekiston hududida dastlabki davlat tuzilmalari boiganligiga
hech qanday shubha y o ‘q. Turli yozma manbalarda bu davrda bir
necha qadimgi davlatlar boiganligi tilga olinadi. Bular: Xorazm —
Amudaryoning quyi oqimidagi shimoliy yerlar, Baqtriya — hozirgi
Surxondaryo, Tojikistonning Amudaryoga yaqin yerlari va Shimoliy
A fgLoniston hududlari, Sug‘diyona — Zarafshon daryosidan suv
ichgan yerlar va Qashqa vohasi hududlaridir. Quldorlik davlati 0 ‘rta
Osiyo sharoitida nisbiy xarakterga ega. Quldorlik davlati b o iib
mintaqada tom m a’noda sodir boim agan. X oLsh, quldorlik jamiyati
xususida qanday fikr bayon qilish mumkin?
Quldorlik jamiyati kishini kishi tomonidan ekspluatatsiya qi-
linishiga asoslangan jamiyatdir. Qadimgi Sharq, Yunoniston va Rim
jamiyatlarida shunisi bilan tavsifga loyiqki, quldorlar va qullar asosan
qarama-qarshi sinflar b o iib kelgan.
0 ‘tmishdan m aium ki, eng qadimgi ilk davlatchilik birlash-
malari bu miloddan aw alg i IV—III mingyilliklarda vujudga kelgan
Mesopotamiya va Misr hisoblanib, qolgan hududlarda esa keyinroq,
ya'ni miloddan aw algi II—I mingyilliklarda vujudga kelgan va rivoj
topgan.
0 ‘rta Osiyoda miloddan aw algi I mingyillikning boshlarida
vujudga kelgan Baqtriya, Xorazm kabi davlatlar Rim va Yuno-
nistonga nisbatan birmuncha boshqacha y o id a n rivojlanib bordilar.
Agar Yunoniston va Rimda qulchilik munosabatlari ijtimoiy
taraqqiyotning eng yuqori choLqqisiga ko‘tarilgan va ijtimoiy
turmush tarzi to ia tarzda belgilangan b o isa , 0 ‘rta Osiyoda uning
aksini ko‘ramiz. Bu yerda qulchilikning ayrim elementlari m aiu m
tarzda mavjud b oisa-da, jam oa mavqeyi katta boiganligidan u
taraqqiyotning yuqori darajasiga ko‘tarila olmagan.
0 ‘rta Osiyoning o ‘ziga xos tabiiy, geografik va x o ‘jalik iqti
sodiy sharoitlari, xususan bu yerda sug‘orma dehqonchilik mada-
niyatining ustunligi qullar mehnatiga nisbatan erkin dehqonlar
mehnatini ustunroq mavqeda boiish in i ta’minladi. Chunki dehqon
k o ‘p ishlasa, ko‘p hosil yetishtirsa, ko‘p daromad va foyda oladi,
qul esa ishlasa-ishlamasa xo‘jayin beradigan bir burda non uning
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilmalari
35
uchun o ‘zgarmas nasiba bo‘lgan. Shu boisdan 0 ‘rta Osiyoda
qulchilik Misr, Bobil, Yunoniston singari davlatlardagidek sinfiy
jamiyat darajasida rivoj lanmagan. Yozma manbalarda qadim
zamonlarda Amudaryo— Oks, Sirdaryo— Yaksart va Zarafshon
esa Politimet deb atalgan. 0 ‘rta Osiyoning keng cho‘l hududlarida
yashagan xalqlar Yunon manbalarida skiflar nomi bilan yuritilgan.
Skiflar
tarixi
to ‘g ‘risida
yunon
muarrixlari juda
qimmatli
m aium otlar beradilar. Jumladan, Pompey Trog skiflami dunyodagi
eng qadimiy xalqlardan biri deb hisoblaydi, qadimiylikda ular
misrliklar bilan bahslashadilar. «Skif» so‘zi xalqning aniq nomi
emas, balki ulaming turmushini sifatlovchi m a’noni anglatgan.
Yunon muarrixlarining m a’lumotlariga qaraganda skiflar qadimda
g ‘arbda Dnepr daryosidan tortib sharqda Tyanshan tog‘larigacha
cho‘zilgan dasht va sahrolarda yashaganlar. Ulaming qabilalari
massaget, dah, sak (shak), derbik kabi nomlar bilan atalgan.
Qadimgi skif qibilalarining Volga, Don, Dnepr, Dunay daryo-
lari bo‘ylarida yashaganliklarini qayd etgan olim A.B.Ditmer
«Skifiyadan Elefantingacha» nomli asarida: «Skiflar 0 ‘rta Osiyodan
tarqalgan edi»1, deydi. Uning yozishicha, skiflaming tili sharqiy
Eron tillari guruhiga kiradi va sak va massaget qabilalari bilan
urug‘doshdirlar.
Hikoya qilishlaricha Lipoqsoydan tarqagan skiflami «axvatov-
lar» deb atashgan. 0 ‘rtancha o ‘g ‘il Arpaqsaydan tarqalgan skiflami
«katiaram» va «troniyamlar» deyishgan. Kichik o ‘g ‘il shoh
Qoloksaydan tarqagan skiflami «paralatam» deb nomlaganlar. Skiflar
shohi ulami «skolotlar» deb atagan. Skiflar esa ulami ellinlar deb
atashgan, «Bu voqea Doroning skiflar yeriga hujumidan ming yillar
ilgari b o iib o ‘tgan edi»2.
Yunon muarrixlari bergan m aium otlarga qaraganda skiflar
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Ular, deydi
Gerodot: «...bug‘doy, piyoz, sarimsoq va mosh iste’mol qilganlar.
Ular bug‘doyni faqat o ‘zlari uchungina ekib qolmasdan, balki savdo-
sotiq uchun ham ekardilar»3.
Gerodot skiflaming chorvachilik ishlariga ham qiziqib qaraydi.
Ko‘chmanchi skiflar ko‘chganda qulay b o isin uchun namatdan
Do'stlaringiz bilan baham: |