7. A M IR T E M U R SALT AN A T IN IN G PA R C H A L A N ISH I.
SH O H R U H V A U L U G ‘B EK H U K M R O N L IG I
Amir Temurdan vorislariga ulkan va yirik saltanat meros b o iib
qoladi. «Zafarnoma»da yozilishicha, ulug‘ Amirdan 2 o ‘g ‘il va
bir qiz, 29 nevara, 5 chevara, jam i 36 shahzoda (qizdan tashqari)
qolgan edi. Bundan tashqari, yana bir nabirasi bo‘lib, bu qizi O g‘a
begimning o ‘g ‘li — Sulton Husayn Mirzo edi. Aslida Temuming
ikki qizi va to‘rt o ‘g ‘li b o ‘lgan. Katta o ‘g ‘Ii Jahongir Mirzo (1356
1376) 1376-yilda 20 yoshida kasallanib vafot etadi. Ikkinchi o ‘g ‘li
Umarshayx Mirzo (1356 1394) 1394-yilda Qurdistonda Harmatu
qal’asi yonida o ‘q tegib, 38 yoshida halok bo‘ladi.
Sohibqironning vasiyatiga sodiq qolishga qasamyod qilgan
shahzodalar hali ulug‘ Amiming jasadi sovimasdanoq vasiyatdan
yuz o ‘girib, toj-u taxt uchun kurash boshlab yuboradilar, harbiy
va m a’muriy boshliqlar esa guruhbozlikni avjiga chiqaradilar.
Natijada ne-ne zahmatlar ila Amir Temur tomonidan barpo etilgan
buyuk saltanat chok-chokidan yemirilish tomon yo‘l tutadi. Toj-u
taxt talashish kurashini Mironshoh Mirzoning 22 yoshli o ‘g ‘li Xalil
Sulton Mirzo (1384-1411) boshlab beradi. Sohibqiron Amir Temur
tomonidan taxt vorisi deb e ’lon qilingan Pirmuhammad Mirzo bobosi
vafot etgan paytda Qandahor viloyati (Afg‘oniston)da bo‘lib, u
hali Samarqandga yetib kelishga ulgurmasdan Xalil Sulton Mirzo
1405-yil 18-martda Samarqand taxtini egallaydi. Toju taxt uchun
temuriy shahzodalar o ‘rtasidagi kurash 1409-yilga qadar Shohruh
Mirzo Samarqand taxtini egallagunga qadar davom etadi. Xalil
Sulton bilan Shohmh Mirzo o ‘rtasida Shayx Nuriddin vositachiligida
bitim imzolanadi. Bitimga ko‘ra Xalil Sulton Movarounnahr taxtiga
da’vogarlikdan voz kechadi, evaziga Ray viloyatiga hokim qilib
tayinlanadi. Oradan ikki yil o ‘tgach, u 1411-yil 4-noyabrda kasal
bo‘lib vafot etadi, boshqa m a’lumotlarga qaraganda uni zaharlab
o ‘ldiradilar.
Shohmh Mirzo mamlakatni boshqarishda temurzoda va nufuzli
amirlardan iborat hokimlaming aksariyatini o ‘zi uchun ishonchsiz
deb hisoblaydi. Ulaming o ‘miga deyarli barcha viloyatlarda o ‘z
o‘g‘illari, nabiralari va o ‘ziga yaqin tutgan qon-qarindoshlarini
qo‘yadi. Movarounnahr hukmronligini katta o ‘g ‘li Ulug‘bek Mir-
zoga (1394-1449) beradi. Balx bilan Badaxshon viloyatlarini
ikkinchi o‘g ‘li Ibrohim Mirzoga (1394—1435), Hisor hukmronligini
392
VATAN TARIXI
Muhammad Sulton Mirzoning o ‘g ‘li Muhammad Jahongir Mirzoga
(1396-1433), Farg‘onani esa Umarshayx Mirzoning 22 yoshli o ‘g ‘li
Ahmad Mirzoga (1383-1425) suyurg‘ol tariqasida in ’om qiladi. 0 ‘zi
Hirotda turib otasidan qolgan buyuk saltanatini tiklashga kirishadi. U
shu maqsad y o ‘lida asta-sekin o ‘z akalari Jahongir Mirzo, Umarshayx
Mirzo va Mironshoh Mirzo (1408-yil 21-aprelda Ozarbayjonning
Sardrud mavzesida turkman Qora Yusuf bilan b o ig a n jangda halok
b o ig an ) avlodlariga g ‘am xo‘rlik k o ‘rsatadi, ularni o ‘z q o i ostida
birlashtirib, Ozarbayjon, Movarounnahr, Xuroson va Shimoliy
A fg‘onistondan iborat katta bir davlat jilovini q o ig a oladi. Kobul,
Qandahor, G ‘aznadan tortib Shimoliy A fg‘onistondagi barcha
viloyatlar Pirmuhammad Mirzoga suyurg‘ol tarzida berilgan edi.
Pirmuhammad Mirzo vafoti (1407-yil 22-fevralda o ‘z amiri Pir Ali
Toz tomonidan bo ‘g ‘ib oidirilgan)dan so‘ng mazkur viloyatlar
uning katta o ‘g i i Qaydu Mirzoga beriladi. Qaydu Mirzo keyinchalik
Shohruh Mirzoning farmoniga bo‘ysunmay, mustaqil hukmronlik
kayfiyatiga beriladi. 1417-yilda Qaydu Mirzo q o ig a olinadi va
Hirotga keltiriladi. Shohruh uning aybini kechiradi va Qaydu Mirzoni
Hirotda saqlashga farmon beradi. Ammo Qaydu Mirzo 1418-yil
22-avgustda ba’zi bir beklaming qutqusi va yordamida Hirotdan
qochadi. Biroq u tezda q o ig a olinib, Ixtiyoriddin qal’asidagi
zindonga tashlanadi va shu yerda vafot etadi. Qaydu Mirzoga qarashli
viloyatlarga Shohruh o ‘z o ‘g ‘li Jaloliddin Suyurg‘atmish Mirzoni
(1398 -1427) hokim etib tayinlaydi.
Shohruh Mirzo (1377-1447) tabiatan oliyjanob hukmdor, ilm-
fanga moyil m a’rifatparvar davlat arbobi edi. U hokimiyat tepasiga
kelgach, Eronda ham, Turonda ham bir necha o ‘n yilliklar davomida
nisbatan tinchlik va osoyishtalik hukm suradi. Uning davrida Hirot
Sharqning eng ko‘rkam, obod va madaniyati rivoj topgan shaharlaridan
biriga aylanadi. Shohruh Mirzo inson sifatida yumshoq tabiatli
boiganligidan saltanat ishlarini boshqarishda o‘ktam xarakterli va
tadbirkor xotini Gavharshod begimning aralashuvi ijobiy natijalar
bilan bir qatorda salbiy oqibatlarga ham olib keladi. Shu sababdan
b o is a kerak Shohruh Mirzo umrining oxiriga qadar ham o ‘z o ‘miga
valiahd tayinlash masalasida muayyan bir qarorga kela olmaydi.
Amir Temur davlatining asosiy qismi uzoq vaqt davomida
Shohruh Mirzo tomonidan idora qilingan boisa-da, amalda bu ulkan
mamlakat mustaqil ikkita davlatdan iborat edi. Biri poytaxti Hirot
shahri b o ig a n Shohruh Mirzo davlati b o isa , ikkinchisi markazi
IX bob. A mir Tem ur va tem uriylar davri
393
Samarqand shahri bo‘lgan Mirzo U lug‘bek
davlati edi.
Ulug‘bek Mirzo 1394-yil 22-mart kuni
Iraqi Ajamning Sultoniya shahri da dun-
yoga kelgan. Bu voqea Sohibqiron Amir
Temuming Eron va Yaqin Sharqqa qil-
gan «besh yillik» yurishi paytiga to ‘g ‘ri
keladi. Chopar yangi mehmonning dunyoga
kelganligi haqidagi xabami buyuk Amirga
yetkazganida Temur askarlari
Iroqning
shimolidagi
Mordin
shahrini
egallash
uchun jang olib borar edi. Amir Temur bu
xushxabami eshitib, Sharafiddin Ali Yazdiy
bergan m a’lumotlarga qaraganda, Mordin
shahri aholisiga omonlik beradi, fiiqarolar
to‘lashi lozim bo‘lgan xirojdan voz kechib, shahaming hokimlik
mansabini sobiq hokim amir Sulton Isoning ukasi amir Sulton
Solihga in’om etadi va o‘zi orqaga qaytadi.
Yangi to ‘g ‘ilgan chaqaloqqa bobosi Amir Temuming taklifi
bilan Muhammad Tarag‘ay deb ism qo‘yadilar. Bu nom Temuming
otasi hurmatiga nisbat qilib berilgan edi. Ammo tarixda u ko‘proq
Muhammad Tarag‘ay nomi bilan emas, balki Ulug‘bek nomi bilan
mashhurdir. Manbalarda bu haqda hech qanday izoh berilmagan
bo‘lsada, sababi tushunarlidir. Chunki, Sharq xalqlari an’analariga
ko‘ra bobosi yoki buvisining nomi berilgan farzandni boboning yoki
buvining hurmati evaziga ularga berilgan nom bilan chaqirmasdan,
«Otabek», «Ulug‘bek», «Onajon», «Onam» deb erkalab chaqiradilar.
Shu m a’noda Muhammad Tarag‘ayni beklaming ulug‘iga qiyoslab
Ulug‘bek ataganlariga ajablanishga asos yo‘q. Ulug‘bekning tarbiyasi
bilan Temuming xotini Saroymulkxonim (Bibixonim) shug‘ullanadi.
Davlatshoh Samarqandiy Ulug‘bekning yoshlik chog‘idanoq niho-
yatda o ‘tkir zehnli bo‘lganligini ta ’kidlaydi va bir ibratli hikoya
keltiradi. Ulug‘bek endi besh yoshga kirganida bobosi Amir Temur
1398-yilda saroy qissaxonining jiyani Shayx O rif Ozariyni unga
murabbiylikka tayinlaydi. U U lug‘bekka 4 yil saboq beradi. Ulug‘bek
ustozini g ‘oyatda qadrlar va hurmatlar edi. Ustoz va shogird 46 yildan
so‘ng uchrashganlar. 1447-yilda Shayx O rif Ozariy darvesh kiyimida
Isfaroyin shahrida U lug‘bekga ro‘baro keladi. U bir qarashidayoq o ‘z
ustozini taniydi va uning bilan samimiy suhbatlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |