O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vaziriligi qo’qon davlat pedagogika instituti

Ta

rt

ib

  

ra

q

a

m

i 

 

Moddaning nomi 

l 

l-l

0 

1 

Dekalin (n-pentan) 

17.7 

0 

2 

Tiofen 

16.5 

1.2 

3 

Diamilsulьfid 

16.5 

1.2 

4 

Dibutilsulьfid 

16.5 

1.2 

5 

Benzol 

16.2 

1.5 

6 

2-metilnaftalin 

13.9 

3.8 

7 

2,4-dimetiliazol 

12.0 

5.7 

8 

2,5-dimetiltiazol 

12.0 

5.7 

9 

Fenantren 

11.8 

5.9 

10 

Difenil 

11.5 

6.2 

11 

2-propil-3-metil-benztiazol 

11.1 

6.6 

12 

2-fenil-4-metiltiazol 

10.9 

6.8 

---

 

42 

13 

2-fenil-4,5-dimetiltiazol 

10.9 

6.8 

14 

Xrizen 

10.8 

6.9 

15 

Alkilalmashgan piridinlar 

10.5 

7.2 

16 

2-metilxinolin 

9.9 

7.8 

17 

8-metilxinolin 

9.9 

7.8 

18 

2,4-dimetilxinolin 

9.9 

7.8 

19 

2-metil-4-etilxinolin  

9.9 

7.8 

20 

Benztiazol 

9.5 

8.2 

21 

Dibenztiazol 

8.8 

8.9 

22 

2-benzilpiridin 

8.6 

9.1 

23 

4-metilxinolin 

8.5 

9.2 

24 

6-metilxinolin 

8.1 

9.6 

25 

2,4-difeniltiazol 

8.1 

9.6 

26 

Xinolin 

7.5 

 

27 

Izoxinolin 

7.5 

10.2 

28 

2-fenilxinolin 

6.9 

10.8 

29 

Piridin  

2.1 

15.6 

 

 

                                                                                                     3.4-jadval. 

Individual  aromatik

 

va  geteroorganik  birikmalarning  ushlanish  vaqti.  Adsorbent: 

alyuminiy oksid +15% suv: elyuent: n-geksan+10%(xajm) dioksan 

№ 

Moddalarning nomi 

l (mm) 

l

0

–l (mm)

 

1 

Dekalin 

17.7 

0 

2 

Benzol  

16.3 

1.4 

3 

2-metilnaftalin 

16.3 

1.4 

4 

Dibutilsulьfid 

16.4 

1.5 

5 

Diamilsulьfid 

16.4 

1.5 

6 

2-butiltiatsiklopentan 

16.5 

1.6 

7 

3-butiltiatsiklopentan  

16.5 

1.6 

8 

Tiofen  

16.6 

1.7 

9 

2-propil-3-metil benztiofen 

16.6 

1.7 

10 

2-fenil-4-metiltiazol 

15.9 

1.8 

11 

2-fenil-4,5-dimetiltiazol 

15.9 

1.8 

12 

2,4,6-trimetilpiridin 

14.1 

3.6 

13 

2,6-dimetilpiridin 

14.1 

3.6 

14 

2-benzilpiridin 

14.1 

3.6 

15 

2,3-dimetilpiridin 

14.1 

3.6 

16 

2,4-difeniltiazol 

13.3 

4.4 

17 

Antrattsen  

12.5 

5.2 

18 

Dibenztiofen 

11.9 

5.8 

19 

Karbazol 

11.4 

6.3 

20 

2,4-dimetiltiazol 

10.5 

7.2 

---

 

43 

21 

Benztiazol 

10.0 

7.7 

22 

Fenantren 

10.0 

8.6 

23 

Akridin 

9.6 

8.7 

24 

8-metilxinolin 

8.5 

9.7 

25 

2,5-dimetilpiridin 

8.0 

10.2 

26 

6-metilxinolin 

7.5 

10.4 

27 

Xrizen 

7.3 

11.7 

28 

2-metilxinolin 

6.0 

12.3 

29 

2,4-dimetilpiridin 

5.4 

12.6 

30 

2-metilpiridin 

5.1 

12.6 

31 

4-metilxinolin 

5.1 

13.1 

32 

Xinolin 

4.6 

13.5 

33 

2,4-dimetilxinolin 

4.2 

13.8 

34 

2-metil-4-etilxinolin 

3.9 

13.8 

35 

4-metilpiridin 

3.9 

14.5 

36 

Piridin 

3.2 

15.2 

37 

Izoxinolin  

2.5 

15.6 

 

Turli  qatorlarga  mansub,  geteroorganik  moddalarni  alyuminiy  oksidda  turli 

tabiatli erituvchilarda ajratish natijasida quyidagi xulosalarni xosil qilish mumkin: 

 

Analiz qilinayotgan moddalarning ajralish tartibi erituvchi tabiatiga bog’liq 

xolda  o’zgaradi.  Xarakatlanuvchan  faza  sifatida  alkan  uglevodorodiga  faol 

qo’shimcha  sifatida  metilen  xlorid  qo’shilganda  geteroaromatik  birikmalar 

aromatik  xalqalarning  ortib  borish  tartibida  ajraladi.  SHunga  ko’ra  tiazollarni 

ushlanish vaqti quyidagi tartibda ortib boradi. 

 

Alkiltiazollar < fenil(alkil) tiazollar < benztiazollar < difeniltiazollar; 

 

Piridinlar : alkilpiridinlar < benzilpiridinlar; 

 

Tiofenlar: (alkil) tiofenlar <(alkil) benztiofenlar < dibenztiofenlar. 

 

Bu  erituvchi  oqimida  xinolin  va  uning  gomologlari  azot  atomi  elektron 

juftining o’rinbosarlar tomonidan ekranlanish darjasiga bog’liq xolda ajraladi.  

 

Takidlanganidek,  neft  azotli  asoslari  geteroatomli  komponentlarning 

murakkab  aralashmasidan  iborat.  Bu  komponentlar  asos  xususiyatiga  ega  bo’lib, 

ular  neft  fraktsiyalaridan  azotli  asoslarni  ajratib  olishda  kislotalar  bilan 

ta’sirlashadi,  shu  bilan  birga  ajratilgan  kontsentratlarda  suьfidlar  aromatik 

uglevodorodlar xam bo’ladi. Ajratish vaqtida ularning ushlanish vaqti bir xil bo’lib 

---

 

44 

qolishi mumkin. Bu esa preparativ ajratishda ma’lum darajada “ifloslanishiga” olib 

kelishi mumkin.  

 

Elyuentning faol komponentini almashtirish bilan komponentlarning ajralish 

tartibini  o’zgartirish  mumkin  (selektivlik  va  komponentlar  sig’imi  koefitsenti 

o’zgaradi).  Bu  esa  aloxida  xolatlarda  individual  komponentlarni  ajratib  olish 

imkonini beradi.  

Natijada  ajratib  olingan  komponentlarning  tuzilishini  aniqlashda  ximiyaviy  va 

fizik-ximiyaviy usullarni qo’llash mumkin bo’lib qoladi. 

 

Yuqorida  bayon  qilingan  tadqiqot  natijalari,  geteroorganik  birikmalarni 

yupqa qatlam xromotografiyasi yordamida preparativ tadqiqotlar olib borish uchun 

zamin  xozirlanganligini  tasdiqlaydi.  Preparativ  izlanish  natijalari  asosida  bu 

usullarni neft azotli asoslarni ajratishda qo’llash mumkin bo’ladi.  

 

2.1  rasmda  keltirilgan  tadqiqot  tizimining  keyingi  bandlaridan  kelib 

chiqadigan  vazifalarni  hal  etish  neft  azotli  asoslarining  tarkibi,  tuzilishi  haqida 

ma’lumot olish va nazariy xulosalar chiqarish imkonini beradi.        

 

 

 

---

 

45 

3.2. Zaxarlangan alyuminokobalьtmolibden katalizatorlarini azotli asoslar 

mikrogidrogenolizida ishlatilishi.  

 

Gidrogenoliz  jarayoni  uchun  arzon  katalizator  tanlash  maqsadida 

gidrotozalashda  keng  foydalaniladigan  xamda  ekspluatatsiya  muddati  davomida 

foydalanishga  yaroqsiz  holatga  kelgan  alyuminiykobalьtmolibden  katalizatorida 

tadqiqotlar olib borildi.  

Moddalarning tuzilishini aniqlashda ishlatilishi mumkin bo’lgan katalizatorlar 

ma’lum  [63,  117].  Biroq  xar  bir  katalizator  o’ziga  xos  tanlash  xususiyatiga  ega 

bo’lib,  sharoit  o’zgarishi  bilan  jarayon  natijasida  hosil  bo’layotgan  birikmalar 

tarkibi  ham  o’zgaradi.  Bu  esa  geterobirikma  tuzilishi  xaqida  aniq  xulosa 

chiqarishni  qiyinlashtiradi.  SHu  sababli  neftdan  ajratib  olingan  azotli  asoslarning 

tuzilishini  aniqlashda  ishlatilishi  mumkin  bo’lgan  katalizatorlarni  topish  va 

foydalanish shart sharoitlarini tadqiq etish muhim xisoblanadi.  

Mikrogidrogenoliz reaktsion, gazxromotografiya printsipida, impulьsli usulda 

va vodorod oqimida olib borildi.  

Reaktorga  joylashtirilgan  katalizator  foydalanishdan  oldin  350°S  xaroratda, 

10-12  soat  davomida  faollashtirildi.  Faoliyati  keskin  kamaygan  yoki  yo’qolgan 

katalizatorlar  qayta  faollashtirish  muddatidan  so’ng  ham  dastlabki  xossalarini 

tiklamasa gidrogenoliz  jarayoni uchun yaroqsiz (zaharlangan) deb hisoblandi. 

Sanoatda  qo’llaniladigan  Al-Co-Mo  katalizatori  sharoitga  bog’liq  xolda 

geteroatomli  aromatik  birikmalarga  turlicha  ta’sir  ko’rsatadi.  Bu  katalizatorining 

tanlab  ta’sir  etish  hususiyatini  o’rganish  hamda  geteroatomli  birikmalarni 

identifikatsiyalash  jarayonida  qo’llash  mumkin  bo’lgan  katalizatorlarni  topish 

maqsadida zaxarlangan va zaxarlanmagan katalizatorga titan (III)-oksidi qo’shildi 

va ularning tabiati propilbenzol, piridin, xinolin gidrogenolizi jarayonida namoyon 

bo’lishi tadqiq etildi.  

Alyuminiykobalьtmolibden  katalizatori  yarim  o’tkazgichli  katalizatorlar 

toifasiga  mansub.  SHuning  uchun  azotli  asoslar  katalizator  yuzasiga 

adsorbtsiyalanganda  geteroxalqadagi  elektronlar  zichligi  o’zgaradi.  Vodorod 

---

 

46 

birikishi natijasida gidrogenlanish  maxsulotlari  hosil bo’lishi, S-N  va  S-S bog’lar 

energiyasidagi farq tufayli S-N bog’ning uzilishi va aminobirikmalar hosil bo’lishi 

lozim. U holda piridin va xinolin mikrogidrogenolizi natijasida quyidagi moddalar 

hosil bo’lishi kerak. 

N

N

H

H

2

H

2

C

5

H

12

+ NH

3

I

 

N

N

С

3

H

7

NH

2

C

3

H

7

+ NH

3

H

2

H

2

H

2

II

 

Azotni to’la chiqarib yuborilishi oxirgi maxsulot sifatida – piridindan pentan 

(I),  xinolindan  propilbenzol  (II)  xosil  bo’lishiga  olib  kelishi  lozim.  Bu  xolatni 

barcha 

katalizatorlarda 

kuzatish 

juda 

qiyin, 

chunki 

xosil 

bo’lgan 

mikrogidrogenoliz  maxsulotlari  ikkilamchi  o’zgarishlarga  uchraydi,  bu  bevosita 

katalizator tabiatiga va jarayonni olib borish sharoiti bilan bog’liq holda o’zgaradi. 

Bu  o’zgarishlarning  sodir  bo’lishi  turli  temperaturalarda  (200-250,  280,  300, 

350°S)  zaxarlangan  va  zaxarlanmagan  xamda  ularga  0,5  %  titan  (III)-oksidi 

qo’shilgan alyuminiykobalьtmolibden katalizatorlarida tekshirib ko’rildi.  

Katalizatorlarda 200, 250°S da pentan, benzol, toluol o’zgarishga uchramadi, 

lekin  etil-  va  propilbenzolning  alkil  o’rinbosarlarining  dealkillanish  mahsulotlari 

hosil bo’ldi. Xaroratning ko’tarilishi jarayon maxsulotlarining murakkablashishiga 

olib keldi.  

           

 

             

 

III  va  IV  tizimdagi  ketma-ketlik  kreking  jarayoni  yon  zanjirdagi  S-S 

bog’larning  uzilishi  bilan  boshlanishini  tasdiqlaydi.  250°S  da  aromatik  xalqa 

o’zgarishga  uchramaydi.  Xaroratning  ko’tarilishi  aromatik  xalqa  ochilishi  bilan 

bog’liq kreking maxsulotlarining hosil bo’lishiga olib keldi. Jarayon maxsulotlari 

xromatogrammasida  benzol  xalqasining  ochilishi  natijasida  hosil  bo’lgan  geksan 

---

 

47 

qayd  etilgan,  lekin  etilbenzol  va  uning  kreking  maxsuloti  toluoldagi  aromatik 

xalqaning ochilishi, shuningdek, aromatik xalqaning gidrogenlanishi bilan bog’liq 

mahsulotlar  aniqlanmadi.  Xaroratning  ko’tarilishi  (350-400°S)  tarkibning  sifatiga 

ta’sir etmagan holda ularning miqdoriy nisbatining o’zgarishiga olib keldi.  

Zaxarlangan  va  zaxarlanmagan  Al-Co-Mo  katalizatorlarida  uglevodorodlar 

mikrogidrogenolizi jarayonida bir xil maxsulotlar hosil bo’lishi qayd etildi.  

Piridin  va  xinolin  250°S  dan  past  xaroratda  o’zgarishga  uchramadi. 

Piridinning  250°S  dagi  mikrogenolizi  maxsulotlari  xromatogrammasida  oz 

miqdorda  pipiridinning  hosil  bo’lishi  aniqlandi.  Xaroratning  ko’tarilishi 

xromatogrammada  pipiridinga  tegishli  o’rinning  yo’qolishiga  sabab  bo’ldi.  Bu 

xolat, aromatik halqa gidrogenlangandan so’ng, xalqaning ochilishi sodir bo’lishini 

tasdiqlaydi. Xinolinning mikrogidrogenolizini V tizimga ko’ra ifodalash mumkin: 

 

Zaxarlanmagan  Al-Co-Mo  katalizatorlariga  0,5%  miqdorida  Ti

2

O

3

  ning 

kiritilishi xossalariga deyarli ta’sir etmadi. Lekin zaxarlanmagan katalizatorga titan 

(III)-oksidi  kiritilganda  tanlovchanlik  xususiyatlarining  shakllanishiga  olib  keldi. 

Olingan  mikrogidrogenoliz  natijalari  (xromatogramma)ga  ko’ra  xinolinning 

gidrogenolizi tizimi quyidagi ko’rinishda boradi.  

        

 

250°S  da  0,5%  Ti

2

O

3 

qo’shilgan  zaxarlangan  Al-Co-Mo  katalizatorida 

xinolindan  etilbenzolning  xosil  bo’lishi  qayd  etilmadi.  Geteroxalqa  ochilsada, 

kreking  jarayoni  Ar-C  bog’ga  ta’sir  etmaydi.  SHuningdek,  propilbenzolning  bir 

qismi  o’zgarishga  uchraydi  xolos.  Individual  propilbenzol  mikrogidrogenolizida 

xam 

etilbenzolga 

tegishli 

ma’lumotlar  olinmadi,  bu  esa  xinolinning 

---

 

48 

mikrogidrogenolizini  VI  tizim  bo’yicha  borishini  ko’rsatdi.  Bu  oldin  olingan 

natijalarga muvofiq keladi.[63] 

Zaxarlangan  Al-Co-Mo  ga  0,5  %  Ti

2

O

3

  qo’shib  qayta  tayyorlangan 

katalizatorda  xinolin  bilan  o’tkazilgan  mikrogidrogenoliz  jarayoni  maxsuloti 

propilbenzolga  asoslangan  xolda  dastlabki  maxsulotning  tuzilishi  xaqida  xulosa 

chiqarish imkonini beradi.  

---

 

49