Самиси ўқув услубий

 
 

---

Рақобат хусусиятлари бўйича бозор таснифи 
Параметрлар 
(бозор 
белгилари) 
Бозор шакллари 
Соф рақобат 
Монополистик 
Олигополия 
Монополия 
Ишлаб 
чиқарувчилар 
сони 
Кўп 
Кўпчилик, аммо 
уларнинг ҳар 
бирининг 
товарлари 
сезиларли 
фарқларга эга 
Кам (2-8) 
Битта 
Истеъмолчилар 
сони 
Кўп 
Кўп 
2 ва ундан ортиқ 
Бир ёки бир 
нечта 
Рақобат кучи 
Жуда кучли 
Кучли 
Заиф 
Йўқ 
Бозор 
акциялари 
Кичик 
Кичик 
Катта 
Бутун бозор 
Бозорга кириш 
Жуда осон 
Нисбатан осон 
Сезиларли 
тўсиқлар мавжуд 
Блокланган 
Нарх 
Талаб ва таклиф 
қонуни асосида 
Талаб ва 
рақобатбарбош-
ликка асосланган 
Талаб ва 
рақобатбардош-
лиги билан 
белгиланади 
Ишлаб 
чиқаручи 
томонидан 
белгиланади 
Рақобатдаги 
сифатнинг 
роли 
Жуда юқори 
Жуда юқори 
Юқори 
Вазият 
билан 
аниқланади 
Реклама 
ролиги 
Юқори 
Юқори 
Жуда юқори 
Вазиятга 
боғлиқ 
Ишлаб 
чиқарувчининг 
нормаси 
Аҳамиятсиз 
2-8% 
8-20% 
20% дан 
юқори 
Ресурслар 
самарадорлиги 
Жуда юқори 
Юқори 
Ўртача 
Кам 
Маҳсулот тури 
Стандартланган 
Табақалашган 
Ихтисослашган 
ва табақалашган 
Ноёб ўрин 
юосувчи 
товарлар 
йўқ 
Маълумот 
олиш 
имконияти 
Барча учун тенг 
Маълум 
чеклашлар мавжуд 
Маълум 
чеклашлар 
мавжуд 
Маълум 
чеклашлар 
мавжуд 
Мисоллар 
Қишлоқ 
хўжалиги 
Чакана савдо, 
кийим-кечак, 
пойабзал ишлаб 
чиқариш 
Пўлат, 
автомобил, 
қишлоқ 
хўжалиги 
инвентарлари, 
электр асбоблари 
ишлаб чиқариш 
Жамият 
учун 
керакли 
маҳсулотлар 
ишлаб 
чиқариш 
Ф. Котлер фирманинг бозордаги улушидан келиб чиққан ҳолда 
рақобатчилик стратегиясини 4 та турга ажратиб кўрсатади:
1. Лидер стратегияси; 
2. Курашга чақирувчи стратегия; 
3. Лидер орқасидан борувчи стратегия; 

---

4. Мутахассис стратегияси. 
Одатда лидер бу асосий бозорни ривожлантиришга катта ҳисса 
қўшувчи фирмадир. Лидернинг жавобгарлигини аниқловчи энг табиий 
стратегия бўлиб, янги истеъмолчиларни эгаллашга, мавжуд товарларни 
қўллашда янги ташвиқотга ёки товарларни бир марта истеъмолини ўциришга 
ёъналтирилган глобал талабни кенгайтириш стратегияси бўлиб ҳисобланади. 
 
Мудофаа стратегияси - бу бозор лидерининг стратегияси бўлиб, у 
орқали корхона бозорда рақобат курашида қўлга киритган ютуқларини, 
позитсияларини (масалан, бозорда катта улушни сақлаб қолиш, маҳсулот 
маркасини обрўсини кўтариш, товар ҳаракати каналлари уцидан назоратни 
сақлаб қолиш)га интилади. 
Мудофаа стратегияси - бу бозор сардори томонидан ўзининг 
бизнесини рақобатчилар тажовузидан доимо ҳимоя қилиш мақсадида 
танланадиган стратегиядир. 
Мудофаа стратегиясининг қуйидаги турлари мавжуддир: позитсияли 
мудофаа, қанот мудофааси, мудофаа қайта ҳужумга ўтиш ёъли билан, мобил 
мудофаа ва қисилиб қолаётган мудофаа. 
Ҳужум стратегиясини қўллаш натижасида фирма бозорда ўз улушини 
оширишга ҳаракат қилади. Бундан мақсад тажриба самарасини кенг 
ишлатиш 
ҳисобига 
рентабелликни 
оширишдан 
иборатдир. 
Рақобатбардошлик нуқтаи назаридан энг «салмоқли», етакчи бўлган 
параметрлар биринчи навбатда синчковлик билан тадбиқ этилади. Албатта, 
бундай ёндашув иккинчи даражали параметрларни таҳлил этишни ицисно 
қилмайди, чунки баъзан товарнинг бозор муваффақиятини таъминлашда 
худди шундай параметрлар ғоят муҳим рол ўйнаши мумкин. 
Рақобатбардошликни баҳолашнинг учинчи босқичида нисбий 
рақобатбардошликнинг интеграл кўрсаткичи ҳисоблаб чиқилади. Бунинг 
учун биринчи навбатда тадбиқ қилинаётган буюм ва намуна 
параметрларининг миқдорий кўрсаткичлари аниқлаб олинади. Ҳар бир 
«қатъий» параметр муайян бирликларда - киловатт, миллиметр ва 
ҳоказоларда ифодаланган айрим қийматларга эга бўлади. Бу қийматларда 
буюмнинг истеъмолчи эҳтиёжларини қондирадиган бир қанча хоссалари ўз 
ифодасини топган бўлади. Қондириш даражаси бирлик параметрик 
кўрсаткичлар билан ифодаланади. Бу кўрсаткич эса, биз юқорида кўриб 
ўтганимиздек, 
параметрнинг 
амалдаги 
қийматини 
эҳтиёж 
100% 
қондириладиган қийматга фоиз нисбатида топилади. 
Рақобатбардошлик даражасини аниқлаш аксарият фақат товарлар 
билан чегараланиб қолмай, балки корхоналар, компаниялар, хатто 
мамлакатга нисбатан ҳам тадбиқ этилади. Рақобатбардошлик серқирра 
тушунча бўлиб, унга жуда кўп омиллар таъсир кўрсатади. Тадқиқот 
мақсадларига қараб асосий омиллар ва уларнинг. миқдорларини ҳисоблаш 
усуллари танлаб олинади. Масалан, фирманинг рақобатбардошлиги 
даражасини баҳолашда тармоқ бозорида рақобат кураши жадаллигини 
белгилайдиган омиллар таҳлил учун асос сифатида хизмат қилади. 
Бундай омилларга қуйидагилар киради: 

---

1 . Рақобатчи фирмалар сони ва уларнинг қиёсий қуввати. Бу омил 
рақобат кураши даражасига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади, Бозорда қуввати 
тахминан тенг бўлган фирмалар иштирок этган ҳолларда рақобат жадаллиги 
кучли намоён бўлади. Агар бозорда бир қанча йирик компаниялар мавжуд 
бўлса кичикроқ фирма танг аҳволда қолади. 
2. Рақиблар харакатларининг диверсификатсиялашуви даражаси 
компанияларнинг сони ва кўлами асосидаги рақобат тавсифини тўлдиради. 
Бу омил рақобатчи фирмаларнинг муцақил ёки шериклар жалб этган холда 
иш ва хизматларнинг кенг мажмуали амалга ошириш, тармоқ 
махсулотларининг ҳар хил турларини ишлаб чиқариш қобилиятини акс 
эттиради. Бозорда бундай рақобатчиларнинг кўп бўлиши махсулотнинг 
муайян тури ёки бозор сегментида ихтисослашган фирмаларнинг улар билан 
тўқнашуви муқаррар эканлигидан далолат беради. 
3. Бозордаги талаб ҳажмини ўрганиш. Бу омил юқоридаги икки 
омилнинг таъсирини кучайтиради ёки сусайтиради. Талаб кенгайган 
ҳолларда рақобат миқёси пасаяди; аксинча, талабнинг қисқариши рақобатни, 
ҳатто дастлаб унинг даражаси пац бўлган ҳолда ҳам кучайтиради. 
4. Махсулотнинг табақалашуви даражаси. Умумий маркетинг 
назариясидан маълумки, махсулотнинг табақаланиш даражаси нақадар 
юқори бўлса, бошқа ҳолатлар тенг бўлган шароитларда бозорда рақобат 
даражаси шу қадар суц бўлади. Ҳар бир ишлаб чиқарувчи ўз маҳсулотини 
айрим алоҳида бир сегментга таклиф этганида рақобат энг пац даражага 
тушади. Аксинча, барча ишлаб чиқарувчилар жами харидорлар учун бир - 
хил даражада мўлжалланган ўхшаш махсулотлар ишлаб чиқарса, улар 
ўртасидаги рақобат ғоят кучаяди. 
5. Истеъмолчиларнинг бир ишлаб чиқарувчидан бошқасига кўчиши 
харажатлари. Бир фирма хизматидан фойдаланиб келган истеъмолчи вақт 
ўтиши билан муайян сабабларга кўра бошқа фирма хизматидан 
фойдаланишни ихтиёр қилиб қолиши мумкин. Бундай холларда кўчишда кўп 
чиқимдорлик рақобат даражасини пасайтиришга олиб келиши мумкин. 
Аксинча, пац кўчиш харажатлари турли компаниялар иш ва хизматлари 
технологиясининг юксак даражада бир хиллашганлиги туфайли рақобат 
курашини авж олдиради. Шу сабабли гарчи бу борада истеъмолчи 
талабининг ўзига хослигига эътибор берилсада, рақобатни таҳлил этишда бу 
омил албатта ҳисобга олиниши зарур. Чунки кўпгина ҳолларда харидорлар 
муккаммалроқ маҳсулот ва хизмат турларини олиш учун қўшимча 
харажатларга борадилар. 
6. Бозордан чиқиб кетиш тўсиқлари ва уларнинг даражаси. Маълумки, 
компанияларнинг бошқа тармоқ бозорларига кўчиши ёки бизнеснинг шу 
соҳасидан чиқиши катта харажатлар билан боғлиқ тармоқларда рақобат 
кучли. Бундай харажатларга, масалан, асосий активларни тугатиш ёки сотиш 
билан боғлиқ харажатлар, савдо-сотиқ тармоқидан махрум бўлиш, товар 
етказиб берувчилар ва бошқа шерикларни алмаштириш билан боғлиқ 
харажатлар, ишлаб чиқаришни қайта ташкил этиш бўйича чиқимлар ва 
бошқалар киради. Тармоқ бозоридан кетиш тўсиқлари кўп бўлмаган 

---

тармоқларда, шунингдек кенг профилдаги компаниялар бир бозордан 
бошқасига эркин ўта оладиган ҳолларда ҳам рақобат жуда пац бўлади. 
7. Бозорга кириб келиш ва унинг даражаси. Бу омил юқоридаги омил 
билан чамбарчас боғланган, аммо унга зид тарзда амал қилади. Тўсиқларнинг 
кўпайиши рақобатни пасайтиради ёки аксинча. Юқорида кўриб 
ўтганимиздек, бу ўринда капитал сарфларга эҳтиёж, янги субпудратчилар, 
жиҳоз-ускуналар етказиб берувчиларни топиш, буюртмачи ва шериклар 
билан янги алоқаларни барпо этиш омиллари мухим аҳамиятга эга. 
Технология ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш сохасида патентлар ва “ноу-
хау” сотиб олиш мухим ахамият касб этади. Технология турлари, 
фойдаланиш хусусиятлари ва бошқа омиллар бўйича табақалашув қанча 
юқори бўлса, бозорга кириб келиш тўсиқлари ҳам шу қадар кўп бўлади. 
Умумий омиллардан ташқари тармоқда, бошқа мамлакатларнинг айрим 
бозорларига кириб бориш тўсиқлари қўшимча шароитларга ҳам боғлиқ. 
Масалан, қонун бўйича чеклашлар, чет эл фирмаларининг савдо ишларига 
ушбу мамлакатда белгиланган солиқлар шундай шароитларга киради. 
Рақибларнинг маҳаллий фирмалар қиёфасидаги шерикларининг ёъқлиги, 
ушбу мамлакатдаги буюртмачилар билан алоқа ўрнатишнинг қийинлиги каби 
омиллар ҳам бозорга кириб келиш имкониятларини чеклаши мумкин. 
8. Ёндош тармоқ бозорларидаги вазият. Ёндош тармоқ бозорларидаги 
конъюнктура ва рақобатни ўрганиш айрим бир тармоқ бозоридаги рақобат 
даражасини белгилайди. Кўпгина ҳолларда тармоқ бозоридаги рақобат 
даражасини таҳлил қилишни умуман жаргонни товар бозоридаги рақобат 
даражасини таҳлил қилишдан бошлайдилар. Умумий рақобат даражасининг 
кучайиши, ёндош бозорлардаги юқори рақобат даражаси, қоида тариқасида, 
ушбу тармоқ бозоридаги рақобат даражасини кўтаради. 
9. Рақиблар стратегиясидаги фарқлар. Рақиблар стратегиясини тадбиқ 
этиш 
рақибларнинг 
стратегик 
маҳсулотларидаги 
умумийлик 
ёки 
тафовутларни аниқлаш мақсадларида ўтказилади. Агар кўпчилик рақобатчи 
фирмалар бир хил стратегияга амал қилаётган бўлса, рақобат даражаси 
кучайтирилади. Аксинча, кўпчилик етакчи фирмалар турли стратегияни 
қўллаган шароитларда рақобат даражаси нисбатан пасаяди. 
10. Ушбу бозорда рақобат учун алохида сабабларнинг бўлиши, рақобат 
даражаси бозорнинг алоҳида бир жалб этувчилик ёки аксинча бездирувчилик 
хусусиятлари билан ҳам белгиланади. Маҳсулот нархларининг бирданига 
ўзгариб кетиши, хомашё нархларининг ўзгариши, янги хомашё 
манбаларининг топилиши, лойиҳаларни молиялаш учун маблағъларни 
кўпайтириш, ҳарбий харажатлар, гражданлар урушларининг бошланиши, 
давлат тўнтаришлари бозорнинг бундай хусусиятларига сабаб бўлади. 
Ёрдамчи сабабларни таҳлил этиш рақобат даражаси қайси омил ҳисобига 
кўтарилганини аниқлашга хизмат қилади. 
Маркетологлар тармоқ бозоридаги рақобат омилларини хулосавий 
таҳлил этишда улардан ҳар бирининг таъсир ёъналишини қиёслайдилар ва 
турли омилларнинг нисбий аҳамиятини ҳисобга оладилар. Айрим бир 
фирманинг рақобатбардошлиги даражасини, унинг тармоқ бозоридаги 

---

ўрнини аниқлашга сўнгги хулосаларга келиши учун тўпланган маълумотни 
мамлакатдаги рақобат даражаси ҳамда мамлакатнинг умуман жаҳон 
иқтисодиётида рақобатбардошлиги даражаси таҳлили билан тўлдирмоқ 
зарур. 
Демаркетинг стратегияси эса бозор лидерининг тўртинчи стратегияси 
бўлиб, лидер фирма монополизмда айбланишдан қочиш учун бозордаги ўз 
улушини қисқартиришни кўриб чиқиши мумкин. Унга эришиш ёълларининг 
биттаси кўрсатилаётган хизматларни, реклама ва талабни рағбатлантириш 
мақсадида қисқартириш, айрим сегментларда нархни ошириш ҳисобига 
талаб даражасини пасайтириш мақсадида демаркетинг тамойилларини 
қўллаш ҳисобланади. 
Мутахассис стратегиясида мутахассис бутун бозор билан эмас, балки 
бир ёки бир неча сегмент билан қизиқади. Унинг мақсади катта дарёда кичик 
балиқ бўлиш эмас, балки кичик дарёда йирик балиқ бўлишдан иборат. Бу 
рақобатчилик стратегияси асосий стратегиялардан бири бўлган консентрация 
стратегиясига мос келади. 
Мутахассис эътибор бераётган чуқурча рентабеллик бўлиши учун у 
бешта шартни қондириши лозим: 
1. Етарли потенсиал фойдага эга бўлиши керак; 
2. Потенциал ўсишга эга бўлиши; 
3. Рақобатчилар учун кам жалб этувчи бўлиши керак; 
4. Фирманинг махсус имкониятларига мос келиши керак; 
5. Киришни барқарор тўсиқларига эга бўлиши керак. 
Рақобат курашига қуйидаги асосий омиллар таъсир этади: 

Бозор размери - қанча кўп бўлса, рақобатчилар кучли бўлади; 

Бозорнинг ўсиш сурати - тез ўсиши бозорга киришни енгиллаштиради ; 

Қуввати - ортиқча қувватлилик нархни пасайишига олиб келади; 

Бозордан чиқиш ёки кириш учун шароитлар фирма позициясини ҳимоя 
қилади; 

Нарх; 

Харидор товарларни цандартлаштириш даражаси уцунликка эга чунки 
уларга бир товардан иккинчи товарга ўтиш осондир; 

Мобил технологик модуллар; 

Зарур капитал қўйилмалар размерига талаблар – қаттиқ талаб 
таваккалчиликни оширади, кириш ва чиқишнинг қўшимча тўсиқларини 
яратади; 

Вертикал интегратсия капитал размерига талабни оширади, 
интегратсиялашган ва қисман интегратсиялашмаган фирмаларнинг ишлаб 
чиқариш харажатлари ва рақобатбардошлигидаги кучли фарқланишга олиб 
келади; 

Миқёсдаги иқтисод - зарурий товар, рақобатбардошлигига эришиш 
учун бозор улушини оширади; 

Маҳсулот ассортиментини тез янгилаш.