Boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiyalar
Vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolari
boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘ladi. Bunda farzandlarga pensiya ular
boquvchining qaramog‘ida turgan-turmaganidan qat’i nazar tayinlanadi.Marhumning qaramog‘ida
turmagan ota-onasi va eri (xotini) ham, keyinchalik kun kechirish uchun zarur mablag‘‘ manbaidan
mahrum bo‘lib qolsalar, pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar.
Quyidagilar oilaning mehnatga qobiliyatsiz a’zolari hisoblanadilar:
a) bolalar, aka-ukalar, opa-singillar va nabiralar 16 yoshga to‘lmagan bo‘lsa yoki 16
yoshdan katta bo‘lsa ham 16 yoshga to‘lmasdan nogiron bo‘lib qolgan bo‘lsalar. Bunda aka-
ukalar, opa-singillar va nabiralarning mehnatga qobiliyatli ota-onasi bo‘lmasa;
b) ota, ona, o‘gay ota, o‘gay ona, xotin, er, basharti, ular pensiya yoshiga to‘lgan yoki
nogiron bo‘lsalar;
v) yoshidan va mehnat qobiliyatidan qat’i nazar, ota va onadan biri yoki er (xotin) yoxud
buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u vafot etgan boquvchining bolalari, aka-ukalari, opa-
singillari yoki nabiralarini, ishlovchilarga bolaga qarash uchun ish haqi saqlanmagan ta’tilda
bo‘lish huquqini beradigan yoshga to‘lgunga qadar boqish bilan mashg‘ul bo‘lsa va ishlamasa;
g) buva va buvi — agar qonunga muvofiq ularni boqishi shart bo‘lgan kishilar bo‘lmasa.
O’quvchilar 18 yoshga to‘lgunga qadar boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish
huquqiga egadirlar. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan voyaga
etmagan farzandlar, ular farzandlikka olinganlarida ham bu huquqni saqlab qoladilar.
O’gay o‘g‘il va o‘gay qiz, agar ular ota-onalaridan aliment olmagan bo‘lsalar, haqiqiy
farzandlar singari pensiya olish huquqiga egadirlar. O’gay ota va o‘gay ona, agar vafot etgan o‘gay
39
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 26avgustdagi “Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar
miqdorini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni asosida (“Toshkent oqshomi” gazetasi 27 avgust 2015 y. №176-177)
o‘g‘ilni (qizni) 18 yoshga to‘lgunga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan yoki boqqan bo‘lsalar, haqiqiy
ota va ona singari pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar.
Oila a’zolari, agar ular marhumning to‘liq boquvida bo‘lgan yoki undan yordam olib
turgan bo‘lsalar, bu yordam ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘‘ining manbai
hisoblangan bo‘lsa, marhumning qaramog‘ida turgan deb hisoblanadilar. Marhumning biron
turdagi pensiya olayotgan oila a’zolari, agar marhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy
kun kechirish mablag‘‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa — boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasiga
o‘tish huquqiga egadirlar.
Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan
boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga pensiya boquvchining ish
stajidan qat’i nazar tayinlanadi. Basharti, boquvchi vafot etgan kunga qadar unga nogironlik
pensiyasi tayinlanishi uchun zarur ish stajiga ega bo‘lgan bo‘lsa, umumiy kasallik yoki ish bilan
bog‘liq bo‘lmagan mayiblanish oqibatida vafot etgan boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi
tayinlanadi. Boshqa mamlakatlardan ko‘chib kelgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining
oilalariga, basharti, boquvchi O‘zbekiston Respublikasida ishlamagan bo‘lsa, pensiyalar quyidagi
hollarda tayinlanadi:
a) boshqa mamlakatlarda boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini olgan oilalarga —
boquvchisining ish stajidan qat’i nazar;
b) pensiya olmagan oilalarga — basharti, boquvchi ishlash to‘xtatilgan kunga qadar
tegishli stajga ega bo‘lgan bo‘lsa, mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik
oqibatida vafot etgan taqdirda esa — boquvchining ish stajidan qat’i nazar.
Umumiy kasallik oqibatida vafot etgan hamda nogironlik pensiyasini tayinlash uchun
etarlicha ish stajiga ega bo‘lmagan boquvchisini yo‘qotgan oila a’zolariga pensiya boquvchining
bor stajiga mutanosib ravishdagi miqdorda tayinlanash.
5. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda Pensiya jamg’armasi
faoliyatining muammolari va ularni bartaraf etish choralari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati ijtimoiy masalalar, ijtimoiy sohani
moliyaviy ta’minlash masalalariga alohida e’tibor bera boshladi. Qabul qilingan bir necha
me’yoriy va qonuniy hujjatlar asosida Pensiya jamg‘armasini boshqarish borasida uning
strukturasiga ko‘plab o‘zgartirishlar kiritildi. Mamlakatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar
pensiya tizimining qator muammolarini to‘liq hal qilish imkonini bermadi. Bunday muammolar
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
majburiy pensiya badallarining nisbatan yuqoriligi, pensiya badallari to‘lovi bo‘yicha
ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi tafovutning kattaligi;
pensiya jamg‘armasiga majburiy badallar bo‘yicha boqimandalarning miqdori nisbatan
yuqoriligi;
pensiya jamg‘armasidan uning maqsadlariga nomuvofiq ravishda nafaqalar to‘lash
amaliyotini davom etayotganligi.
Bu muammolar keyingi 10 yillik davomida bir qator me’yoriy va qonuniy hujjatlarga
o‘zgartirishlar kiritish asosida bosqichma-bosqich bartaraf etib borildi. Bularni quyidagilarda
ko‘rish mumkin:
Pensiya jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasining budjetdan tashqari Pensiya
jamg‘armasiga aylantirildi hamda unga to‘lanadigan majburiy to‘lovlar davlat soliqlari va
yig‘imlariga tenglashtiriladi, hamda budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga mablag‘ to‘plash va
mablag‘ to‘liq tushishi ustidan nazorat qilish funksiyasini O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq
qo‘mitasiga yuklatildi;
Pensiya jamg‘armasidan uning maqsadlariga nomuvofiq ravishda nafaqalar to‘lash
amaliyotini kamaytirish maqsadida, vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish
hamda bolalikdan nogironlik nafaqalari mablag‘larini moliyalashtirish manbai budjetdan tashqari
Pensiya jamg‘armasi mablag‘laridan chiqarildi;
Pensiya jamg‘armasidan chiqarilgan nafaqalar miqdori hisobiga unga to‘lanadigan
yagona ijtimoiy to‘lov miqdori kamayib, budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy
sug‘urta badali o‘rtasidagi tafovut qisqarib bordi.
Pensiya jamg‘armasining mablag‘laridan samarali foydalanish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonuniga qator
o‘zgartirishlar kiritilishi asosida samarasiz muddatidan oldin yoshga doir pensiya chiqish va turli
boshqa imtiyozlar kamaytirildi va boshqalar.
Bu borada ko‘plab ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, hali hanuz qonunchiligimizga
kiritilishi kerak bo‘lgan o‘zgartirish ko‘plab topiladi. O‘zbekiston Respublikasining
“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunining tahlili ko‘rsatishicha,
amaliyotda ko‘pchilik hollarda belgilangan pensiya miqdori ishlovchining pensiya jamg‘armasiga
to‘laydigan majburiy badallaridan miqdor va hajmlari bilan bevosita bog‘lanmagan. Birinchidan,
jinsi bo‘yicha fuqarolarning pensiya jamg‘armasining daromad va xarajat qismlaridagi ishtirokida
nomuvofiqlik mavjud. 2015 yil 1 yanvar holatiga ayollarning yoshga doir pensiya oluvchilar
tarkibidagi ulushi 66.96 foizni tashkil qilgan va bu ko‘rsatkich yildan-yilga o‘sib bormoqda.
Yoshga doir pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun ayollar pensiya jamg‘armasida 20
yil, erkaklar esa 25 yil davomida ishtirok etishi kerak. o‘rtacha umr ko‘rish darajasi 7 yilga uzayib,
erkaklar o‘rtasida 73,5 yoshga, ayollar o‘rtasida 75,8 yoshga yetganini hisobga oladigan bo‘lsak,
ayollar pensiya jamg‘armasining xarajatlar qismidagi salmog‘i ko‘proq.
Pensiya belgilashda jinsi bo‘yicha fuqarolarning pensiya jamg‘armasining daromad
qismida ishtirokining har bir yilini baholashda ancha farqlar mavjud. Ayollarning pensiya
jamg‘armasida ishtirokining har bir yili 2,75% (talab etiladigan staj – 20 yil), erkaklarda – 2,2%
(talab etiladigan staj – 25 yil) kabi baholanadi.
Qonunchilik aholining ko‘pchilik toifalari va guruhlariga stajni ikkiga ko‘paytirib
hisoblash, ishlamagan davrlarni stajga hisoblash (guruh nogironiga yoki 16 yoshgacha bo‘lgan
nogiron bolaga, shuningdek 80 yoshga to‘lgan qariyalarga qarab turilgan vaqti, farzand 3 yoshga
to‘lguniga qadar parvarishlash vaqti va ofitserlar tarkibidan bo‘lgan shaxslarning,
praporshchiklarning, michmanlarning va muddatdan tashqari xizmat harbiy xizmatchilarning
xotinlari, ularni ishga joylashtirish imkoniyati bo‘lmagan joylarda erlari bilan yashagan vaqti) va
pensiya xarajatlarining qo‘shimcha manbalariga ega bo‘lmagan turli qo‘shimchalar ko‘rinishidagi
salmoqli imtiyozlar beradi.
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida pensiyani tayinlash uchun hujjatlarni
rasmiylashtirish va ularning to‘g‘ri hisoblanishini tekshirish muammosi vujudga keladi. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida respublikamizda mulkchilik shakllarini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratilayotgan va tuzilmaviy o‘zgarishlar amalga oshirilayotgan davrda ko‘pchilik
muassasalarning o‘z nomlanishi va idoraviy bo‘ysunganligini o‘zgartirayotganligi, korxonalarni
qayta tashkil etish, tugatish yoki yangi tashkil etilishi natijasida ularning tez harakatlanishi ro‘y
bermoqda. Bularning hammasi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi bo‘limlari ishini
qiyinlashtiradi va pensiyalarni hujjatlashtirish bilan bog‘liq qo‘shimcha muammolarni keltirib
chiqarmoqda. Bozor munosabatlarini shakllanishi va chuqurlashuvi jarayonida bunday muammolar
yanada ko‘payib boradi. Shuning uchun hozirdanoq pensiya jamg‘armasi bo‘limlarida ish staji va
pensiya badallarini elektron bazasini yuritishga o‘tish darkor. Uning ma’lumotlar bazasini soliq
to‘lovchilarning identifikatsion raqami asosida yuritilishi va baza markazlashtirilgan holda
boshqarilishi maqsadga muvofiq deb o‘ylayman.
Jahon tajribasidan ma’lumki, pensiya jamg‘armasi daromadlari va xarajatlari
mutanosibligini ta’minlash, xarajatlari ustidan samarali nazorat tizimini yo‘lga qo‘yish,
daromadlarini o‘z vaqtida shakllantirish, tushumlarni uzluksiz tushishini ta’minlash ular samarali
faoliyatining muhim omili hisoblanadi. Tayinlangan pensiya va nafaqalarni o‘z vaqtida va
belgilangan hajmda mablag‘ bilan ta’minlashda pensiya jamg‘armasi daromadlarini barqaror
darajada bo‘lishi talab etadi.
Shu bilan birga, vaqt rejimida kelib tushishi kerak bo‘lgan tushumlarni xarajatlar hajmiga
mutanosib ravishda ta’minlab borish bir muncha murakkab jarayondir.
Umuman, aholining keksayishi o‘sib borayotgan bir sharoitda pensiya ta’minotiga va
pensiya yoshidagilarga xizmat ko‘rsatishga (tibbiy xizmat, pensionerlarni boqish va hk.) ketadigan
xarajatlarga manbalar qidirish muammosini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Yevropa mamlakatlarida
aholining keksayishi bilan bog‘liq pensiya ta’minotiga xarajatlar yaqin 10-30-yil ichida YaIM ning
14-20 foizidan oshib ketdi.
Ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, 60 yoshli keksalar aholining umumiy sonida 2005-yil 6,2 fozini
tashkil etgan bo‘lsa, 2015-yilga kelib bu ko‘rsatkich 8,5 foizga yetdi.
40
Shu bois ham, respublikamizda istiqbolda umumiy aholi tarkibida keksalar salmog‘ining
oshib borishi pensiya jamg‘armasi daromad manbalarini barqaror darajasini ta’minlashni, daromad
manbalarini kengaytirishni taqazo etmoqda.
Mamlakatimiz pensiya ta’minotining moliyaviy muammolari ko‘p jihatdan imtiyozli
pensiya ta’minoti muammolari bilan bog‘liq. 2011 yil 1 yanvardan boshlab ko‘plab maqsadsiz,
samarasiz imtiyozlarning kamaytirilishiga qaramasdan hozirda ularning soni jami yoshga doir
pensiya oluvchilar tarkibida 40 foizdan ortiq qisminini tashkil etadi.
Rejalashtirilgan birdamlik, taqqsimot tizimida imtiyozli pensiyalar alohida kategoriyadagi
mehnat faoliyati kasblar va lavozimlarga, zararli mehnat sharoitlari va pasaytirilgan ish haqini
kompensatsiyalashning o‘ziga xos yo‘li sifatida qaralib kelingan. Biroq, bozor munosabatlariga
o‘tish sharoitida, korxonalar haq to‘lashning miqdori va shaklini, shuningdek mehnat sharoitlarini
o‘zlari belgilaganida, imtiyozli pensiya ta’minoti o‘zining avvalgi maqomini yo‘qotmadi. Zararli
va og‘ir mehnat sharoitlari uchun beriladigan kompensatsiya bugungi kunda ishlovchilarning ish
haqlari miqdoriga kiritilgan. Bundan tashqari ko‘pchilik kasb turlari, yangi, ancha zamonaviy
zararsiz, ilg‘or texnologiya va mexanizmlar qo‘llanilayotganligi sababli, oldingidek zararli va og‘ir
hisoblanmaydi. Bularni inobatga olgan holda imtiyozli asosda pensiyaga chiqishdan bosqichma-
bosqich voz kechish lozim.
“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunning 14-moddasiga asosan
texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati)
yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning
tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan shaxslar:
erkaklar - 58 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda;
ayollar - 53 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda pensiya olish
huquqiga ega bo‘ladilar va pensiya Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi jamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Oxirgi yillarda yagona ijtimoiy to‘lovdan bu jamg‘armaga
faqatgina 0,1 foiz miqdorida ajratma ajratilayotgani bu imtiyoz bo‘yicha pensiya tayinlashni
qisqarib ketganligiga sabab bo‘lmoqda. hozirda bu imtiyoz bo‘yicha pensiya oluvchilar oz
miqdorni tashkil qilmoqda.
Arxiv xizmati faoliyatidagi ko‘plab aniqlanayotgan kamchiliklardan kelib chiqib,
arxivlarga topshirilayotgan hujjatlarning sifatsizligi hamda umuman topshirmaslik holatlari
ommaviy uchrayotganligi ayniqsa tugatilgan tadbirkorlik subyektlarining tugatishda ish staji va ish
haqiga doir ma’lumotlar arxiv idoralariga topshirilmay bekilib yoki tugatilib ketayotganligi ham
tashvishli hol sifatida qaralmog‘i zarur.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tashqi mehnat migratsiyasi
masalalari bo‘yicha agentligi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida hozirgi paytda chet elda
(asosan Koreya Respublikasida) mehnat qilib kelgan fuqarolarning ish stajini tasdiqlab, ularning
mehnat daftarchalariga tegishli yozuv kiritish bilan shug‘ullanmoqda. Biroq, chet elda ishlab
kelgan fuqarolar tomonidan qachon, qancha ijtimoiy sug‘urta badali Pensiya jamg‘armasiga
40
D.RRasulova. Chexiya pensiya ta ‘minoti tizimi va uning isloh qilinishi. Bozor, pul, kredit. 2013y, 3-son, 58-bet
to‘langanligi to‘g'risida ma‘lumotlar bazasi mavjud emas. Hatto bu borada Davlat Soliq Qo‘mitasi
ham nazorat o‘rnatmagan. Asosiy sabab ushbu badallarni to‘lash ixtiyoriy ravishda amalga
oshirilib, faqat badal to‘langan davr ish stajiga qo‘shilishi belgilangan.
Mehnat va Moliya vazirligi hamda Davlat soliq Qo‘mitasi, Markaziy bank birgalikda chet
elda mehnat qilgan fuqarolarning sug‘urta badallarini Pensiya jamg‘armasiga to‘lash va mehnat
stajini inobatga olish bo‘yicha Nizom ishlab chiqish hamda belgilangan tartibda tasdiqlash lozim.
Bunda, ma’lumotlar bazasini Pensiya jamg‘armasida shakllantirish (keyinchalik pensiya
tayinlashda foydalanish uchun), agentlik davriy ma’lumotlar taqdim etib borishi va shunga asosan
mehnat daftarchalariga tegishli yozuv kiritish huquqi Pensiya jamg‘armasining hududiy
boshqarmalariga berilishi zarur deb hisoblaymiz.
Pensiya tizimidagi muhim kamchiliklardan yana biri pensiya miqdorining kamligi va
pensiya ta’minotidagi mavjud tenglashtirish tamoyilidir. Bunga asosiy sabablar pensiya sohasida
imtiyozlarning katta miqdordagi ulushi yaqin kunlarga qadar saqlanib kelganligi, mehnat stajiga
ko‘plab qo‘shimchalar berish, mustaqillikning dastlabki yillari davrida jamg‘armaga majburiy
to‘lovlarning o‘z vaqtida tushishi va to‘g‘ri hisoblanishiga katta e’tibor berilmaganligi va albatta
yaqin kunlarga qadar Pensiya jamg‘armasidan o‘z maqsadiga nomuvofiq ravishda nafaqalarga
moliyalashtirilib kelinganligidir. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiyotning hozirgi holatida pensiya
miqdoriga va uning tabaqalashuv darajasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari yo‘q, chunki
badal to‘lovchilardan qancha mablag‘ tushsa, shuncha mablag‘ pensionerlar o‘rtasida taqsimlanishi
mumkin. Eng kam pensiyani miqdorining mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori bilan
amaldagi aloqasi pensiya miqdorini shakllantirish tamoyili bilan munosib emas, hukumat pensiya
va boshqa ijtimoiy to‘lovlarning oshirish imkoniyatini oldindan tahlil qilmasdan turib mehnatga
haq to‘lashning eng kam miqdorini oshira olmaydi. Pensiya ta’minoti qonunchiligiga ko‘ra,
pensiya tayinlashda uning miqdori o‘rtacha ish haqi miqdoridan kelib chiqib belgilanadi va uning
pensiya tayinlashdagi yuqori hisobga olish miqdori o‘rtacha ish haqining 8 barobarini tashkil
etadi. Pensiyaning eng kam va eng yuqori darajalaridagi farqlanishning keskinligi pensiya
tizimining rag‘batlantiruvchilik rolini samarali amalga oshirilishini va ishlashini ta’minlamaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |