Mavzu: Elektron biznesda narx siyosati, narxni shakllantirish reja

---

 

Mavzu:Elektron biznesda narx siyosati, narxni shakllantirish 

 

REJA;                

 

1.  Elektron biznesda narx siyosati  

2.  Interneda tovar va xizmatlarning narxi qimmat va arzonligi sabablari 

3.  Elektron biznesda narx belgilash strategiyalari  

 

Internetda  narx  strategiyalarining  shakllanishda  narx  hosil  bo’lishning  an’anaviy 

omillarni  ham,  internet  auditoriyasi  xususiyatlarini,  internetning  kommunikativ  xarakterini 

ham hisobga olish lozim, ya’ni internetda narx hosil bo’lish an’anaviy marketingga qaraganda 

yanada egiluvchan bo’lishi kerak. 

Masalan,  firma  virtual  do’kon  orqali  an’anaviy  tovarlarni  taklif  etsa,  oddiy 

do’konlardagidan ko’ra pastroq narxlarning belgilanishi va bepul etkazib berilishining taklif 

etilishi tarmoq xaridorlari uchun rag’bat bo’ladi. Shu bilan birga, noyob tovar taklif etilgan 

bo’lsa-yu,  uni  faqat  birta  virtual  do’konda  xarid  kilib  olinadigan  bo’lsa,  maksimal  narxlar 

belgilanishi asoslangan strategiya bo’ladi. 

Narx  siyosatiga  tegishli  aytilganlarga  shuni  qo’shish  kerakki,  internetda  firmalarda 

sotiluvchi mahsulot narxining bir qismini boshqa shaxsga o’tkazish imkoniyati mavjud. 

Ko’pincha  bu  reklama  beruvchilarni  jalb  etish  va  ular  reklamasini  serverda  berish 

hisobiga  mumkin.  Bu  usuldan  foydalanish  o’z  web-serverlarida  reklamani  joylashtirish 

bo’yicha xizmatlarni sotish orqali bu ma’lumotni yaratish va yoyish xarajatlarini to’liq yoki 

qisman  qoplaydigan  axborot  mahsulotlarini  tarqatuvchi  kompaniyalarga  xosdir.  Narxlarni 

kamaytirishning  boshqa  usuli  hamkorlikka  malakali  mijozlarni  jalb  etish  hisobiga 

operastiyalari harakatlarini qisqartirishdir. Masalan, Goland  banklari mijozlariga o’z hisobi 

bilan Internet orqali mustaqil operastiyalar o’tkazishni taklif etib, bunda omonatlar bo’yicha 

katta foizlar beradilar, chunki bunda bank operastiya faoliyatiga o’z xarajatlarni shunchalik  

pasaytiradiki, mijozga mustaqil operastiya ishni amalga oshirgani uchun «to’lash» imkoniga 

ega bo’ladi.  

 

Internet bozori narx bo’yicha mukammalroq sanaladi. Chunki narxlar to’g’risidagi 

malumotlar ko’zgudek barcha sotuvchi va xaridorlarga  yoki vositachilarga bir xil malum.  

 

Elektron  biznesda  ko’pchilik  tovarlar  ananaviy  biznestovarlariga  qaraganda 

anchagina arzon. Arzon bo’lishiga tasir qiluvchi omillar: 

1.  Savdo agentlari (vositachilar)- yani ular xaridorlarga ko’plab turdagi tovar va ularni 

narxlari borasida juda ko’p malumotlarni etkazib turadi va sotuvchilar ham u yoki bu tovarga 

raqobat jihatidan narx belgilashga yondashadi.  

2.  Teskari aukstionlarning mavjudligi, yani bunday aukstionlarda xaridor sotuvchining 

belgilangan narxiga o’zini narxini taklif etishi mumkin. 

3.  Erkin hududlarning mavjudligi. 

4.  Venchur kapitali, yani ko’plab internet loyihalarni venchur kompaniyalari qiziqqan 

holda uzoq muddatli hamkorlikda amalga oshirilishi sanaladi. Ular ishning boshlashida zarar 

ham ko’rishi mumkin yoki katta yo’qotishlarga duch kelishi mumkin. 

5.  Juda  yuqori  raqobatnarx  arzon  bo’lishiga  xarajatlarning  kamayganligiga  sabab 

bo’ladi. 

 

Xarajatlarning kamligiga esa quyidagi omillar sabab bo’ladi: 

---

a)  barcha  ishlarni  (buyurtmalarni,  reklamani)  insonning  o’zi  bajarishi,  yani  boshqa 

biron bir shaxsga to’lovlar yo’qligi; 

b) zaxiralar  bilan  bog’liq  bo’lgan  xarajatning  cheklanganligi,  bu  electronic  data 

interchange - EDI deb nomlangan tizim asosida amalga oshiriladi,hamda  yetkazib berlishlar 

esa JIT (just in time) rejimiga asoslanishi; 

c)  savdo bo’yicha uni tahlil qilish bo’yicha xarajatlarning kamligi. 

d) Call Center larning ananaviy ko’rinishiga nisbatan elektron biznesdagi istemolchiga 

ko’rsatilayotgan xizmatlarning arzonligi va aniqligi. 

e)  raqamli tovarlar fizik jihatida etkazib berishni talab etmaydi. 

 

Internetda  bazi  bir  tovar  va  xizmatlarning  narxlari  yuqoriligiga  sabab  bo’luvchi 

omillar quyidagilar: 

1.  Etkazib beruvchi kanal xarajatlari. 

2.  Mukofot  foizlarining to’lanishi, yani kompaniyalar o’z saytlarida boshqa firmaning 

magazinlarini reklama qilganlarida ularga mukofot foizlari to’lanadi. Savdo hajmining 7% dan 

20% gacha bo’lgan miqdori. 

  3.  Saytni  yaratish  va  uni  boshqarish  bo’yicha  xarajatlar.  Forester  tadqiqot  markazi 

(

www.foresterreseach.com

) tadqiqotiga ko’ra har birta konservativ sayt 1000$ dan 100.000$ 

gacha xarajatni talab etadi. 

   4.  Marketing  va  reklama  xarajatlarning  yuqoriligi.  Boston  Consulting  Group 

(

www.bsg.com

)  tadqiqotiga  ko’ra  elektron  biznes  bilan  shug’ullanuvchi  korxona  o’z 

daromadining  43%  ini  reklama  va  marketingga  sarflaydi,  bu  esa  ananaviy  biznesda  esa 

o’rtacha 14,2% ni tashkil etadi. 

 

 

 

Internetda narxni shakllantirish. 

 

Internet  bozori  narx  bo’yicha  mukammalroq  sanaladi.  Chunki  narxlar  to’g’risidagi 

ma’lumotlar ko’zgudek barcha sotuvchi va xaridorlarga  yoki vositachilarga bir xil ma’lum. 

Elektron  biznesda  ko’pchilik  tovarlar  an’anaviy  biznesga,  tovarlarga  qaraganda  anchagina 

arzon. 

Arzon bo’lishiga ta’sir qiluvchi omillar: 

1.  Savdo  agentlari  (vositachilar)-  ya’ni  ular xaridorlarga  ko’plab turdagi  tovar  va ularni 

narxlari borasida juda ko’p ma’lumotlarni yetkazib turadi va sotuvchilar ham u yoki bu 

tovarga raqobat jihatidan narx belgilashga yondashadi.  

2.  Teskari  ouksionlarning  mavjudligi-ya’ni  bunday  ouksionlarda  xaridor  sotuvchining 

belgilangan narxiga o’zini narxini taklif etishi mumkin. 

3.  Erkin hududlarning mavjudligi 

4.  Venchur  kapitali-ya’ni  ko’plab  internet  loyihalarni  Venchur  kompaniyalari  qiziqqan 

holda uzoq muddatli hamkorlikda amalga oshirilishi sanaladi. Ular ishning boshlashida 

zarar ham ko’rishi mumkin yoki katta yo’qotishlarga duch kelishi mumkin. 

5.  Juda yuqori raqobat-narx arzon bo’lishiga xarajatlarning kamayganligiga sabab bo’ladi. 

Xarajatlar kamayishiga quyidagi sabablari: 

a)  Barcha ishlarni (buyurtmalarni, reklamani) insonning o’zi bajarishi ya’ni boshqa biron 

bir shaxsga to’lovlar yo’qligi. 

b)  Zaxiralar  bilan  bog’liq  bo’lgan  xarajatning  cheklanganligi  bu  Electronic  Data 

Interchange-EDI  deb  nomlangan  tizim  asosida  amalga  oshiriladi  hamda  yetkazib 

berlishlar esa JIT (just in time) rejimiga asoslanib bo’ladi. 

c)  Savdo bo’yicha uni tahlil qilish bo’yicha xarajatlarning kamligi. 

---

d)  Call Center larning an’anaviy ko’rinishiga nisbatan elektron biznesdagi iste’molchiga 

ko’rsatilayotgan xizmatlarning arzonligi va aniqligi. 

e)  Raqamli tovarlar fizik jihatida yetkazib berishni talab etmaydi. 

Internetda ba’zi bir narxlari yuqoriligiga sabab bo’luvchi omillar: 

1.  Yetkazib beruvchi kanal xarajatlari. 

2.  Mukofot  foizlarining to’lanishi ya’ni kompaniyalar o’z saytlarida boshqa firmaning 

magazinlarini  reklama  qilganlarida  ularga  mukofot  foizlari  to’lanadi.  Savdo 

hajmining 7% dan 20% gacha bo’lgan miqdori. 

  Saytni yaratish va uni boshqarish bo’yicha xarajatlar  Forester tadqiqot markazi tadqiqotga 

ko’ra har birta konservativ sayt 1000$ dan 100.000$ gacha xarajatni talab etadi. 

 

Marketing  va  reklama  xarajatlarning  yuqoriligi  Boston  Consulting  Group  (BCG) 

tadqiqotiga ko’ra elektron tijorati bilan shug’ullanuvchi korxona o’z daromadining 43% ini 

reklama va marketingga sarflaydi, an’anaviy biznes esa o’rtacha 14,2% ni tashkil etadi 

 

Internet tovar va xizmatlarni sotish va sotib olishning eng effektiv va ommalashgan yuli bulib, 

bu xizmatlarga kitoblar, orgtexnika, programma Bilan ta’minlash, musikali kompakt disklar, 

videokassetalar, aviabiletlar kiradi.  

Borgan  sari  kuprok  iste’molchilar  uzlariga  «on-layn»  rejimida  sotilayotgan  tovar  va 

xizmatlar mikdori doimo ortmokda keyingi yillarda elektron tarmokda ishlayotgan sotuvchilar 

(masalan, Amazon va Travelocity) o’z soxalarida oldingi o’rinlarni egalladilar.  

An’anaviy savdoni mashxur kompaniyalar avvaliga internetni inkor kildilar, sungra o’z 

qarashlarini kurib chiqdilar. Bu bobda xaridorlar nuqtai nazaridan elektron savdoning obzori 

berilgan,  xamda  internet  –texnologiyalarining  narxlarga,  tovarlarni  taklif  qilish  va  firmalar 

raqobatiga iqtisodiy ta’siri muxokama qilinadi.  

Bu erda ikkita muxim jixat bor: “ on-layn “ rejimida olish –sotishnmng qanday iqtisodiy 

muvofiqligi bor, ya’ni nega “on-layn” rejimida savdo qilish kerak?  

Elektron savdodan kim ko’proq mafaatdor bo’ladi: sotuvchimi yoki oluvchi? 

 

Elektron tijoratning tovarlar taklifi va narxiga ta’siri.  

Internet  orkali  tovarlar  va  xizmatlarni  sotib  olishning  odatdagi  usuldan  farqi 

quyidagicha  :  Birinidan,  tovarlar,  ayniqsa  bir  jinsli  tovarlar  xaqida  axborotni  izlash  oson 

bo’ladi. Axtarish xarajati odatdagi savdo usulidan arzon bo’ladi. Ikkinchidan, sotuvchilar o’z 

xaridorlari  xaqida  kuproq  axborotga  ega  bo’ladilar,  “shaxsiylashtirilgan  texnologiya”lar 

tufayli  sotuvchilar  xaridorlar  xaqidagi  ma’lumotlarni  olish  imkoniyati,  oldingi  oldi-sotdilar 

xaqida  ma’lumotlarga  ega  bo’lish  imkoniyati  va  mos  ravishda  narxlar  va  xizmatlar 

o’zgartirishi imkoniyatiga ega bo’ladilar.  

 

Umuman  bu  sistema  quyidagi  strategiyalardan  foydalanishning  qushimcha 

imkoniyatlarini beradi. 

1.  Maxsulotlarni  xilma-xillashtirish;  bozorning  turli  qismlari  iste’mochilariga  bir 

maxsulotni turli vaziyatlarda taklif qilish ; 

2.  Narx diskriminastiyasini qullash, bir-xil maxsulot uchun turli iste’molchilarda turlicha 

narxlar belgilash  

3.  Bozor “xujumi” aloxida iste’molchi uchun takliflarni ishlab chiqish; 

4.  Omma uchun odatda aylanadigan individual iste’molchilar uchun asosiy tovarlarga past 

narxlarni shakllantirish.  

 

“On-layn” tizimidagi tijoratning iste’molchilar uchun afzalligi  

---

Iste’molchilar  uchun  “On-layn”  tizimi  qulayroq,  chunki  iste’molchi  talabiga  to’laroq 

javob beradigan tovarni topish oson, narxlarni taqqoslash oson.Ayniqsa bu bir turdagi tovarlar 

–kompakt disklar kitoblar, dastur ta’minoti kabilarga nisbatan samaralidir, lekin murakkabroq 

narsalar, masalanaviabiletlar uchun xam shunday. 

 

Faraz qilaylik, siz shu yo’l bilan musiqiy kompakt disklar olmoqchisiz. Buning uchun      

2 ta usul bor. Brinchisida siz standart qidirish dasturlari, masalan Yahoo va Altavista -nimani 

xoxlashingizga bogliq ravishda orqali xarakat qilib veb-saytlarning katta xajmdagi ro’yxatini 

olasiz va ularga kirib ularning xar biriga qulda so’rov yozib o’zingiz tanlagan disk narxini 

topasiz. Bu jarayon ko’p vaqt oladi va xaqiqatdan ozgina veb-saytlardan foydalana olasiz. 

Biroq bu magazinlarga qungiroq qilish yoki borishga nisbatan baribir yaxshiroq. Bunda “on-

layn”  real  tejam  beradi.  Biroq,  yana  xam  samaralirok  vaziyat  “shop-bot”bor.  Bunda  siz 

“musiqiy kompakt disklar“ kategoriyasini tanlaysiz, nomi yoki turini tanlaysiz va shop-bot 

barcha saytlarni qarab chiqadi; narxini so’raydi va narxi eng past bo’lgan tovar xaqida axborot 

beradi (yoki eng past narxlardan boshlab tuzilangan ro’yxatni beradi ).  

Agar  siz  eng  past  narxda  kompakt  disk  sotib  olmoqchi  bo’lib  magazinlarni  axtarib 

chiqsangiz  juda  ko’p  vaqt  sarflar  edingiz.Ko’p  vaqtning  sarflanishi  xaridingizni  ancha 

qimmatlashtirib qo’yar edi.Shop-bot orqali qidirish esa deyarli vaqt olmaydi. 

Xozirda shunday qidirish tizimlari, masalan–Dealtime Grenter Good(ular siz sarflagan 

summaning kamida 5% ini siz tanlagan tashkilot uchun muruvvat yordami uchun o’tkazishga 

va’da berishadi), Jango, My Simon, StreetPrices, StoreRunner va Bid find (ularning faoliyati 

“on-layn “ aukstionlar ishiga qaratilgan ).  

Bugun  kompaniyalarning  goyalari  bir–xil  bo’lsa  xam  texnologiyalari  farq 

qiladi.Masalan, My Simon mexanizmi odamning xatti-xarakati immutastiya qiluvchi Vizual 

learning agent qidiruv texnologiyasini ishlatadi. 

Evenbetter bilan ishlayotgan ro’yxatdan o’tgan xaridor sayt orqali (masalan Amazon) 

biroz narsa  sotib  olayotib xuddi shu  tovarni boshqa  joyda  arzonroq  sotib  olish  mumkinligi 

xaqida ma’lumot olishi mumkin va sichqlonchadagi knopkani bosish bilan arzon saytga o’tib 

ketishi mumkin.  

 

shop-bot  lar  on-layn  rejimida  sotib  olayotgan  xaridorlar  orasida  juda  ommalashgan. 

2003 yili Angus Read maslaxat firmasi tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra AQSh dagi 

yollanma ishchilarning 1000 tadan 67%i shop-botdan foydalanadilar. Bu son yangiliklar va 

sport  saytlariga  kiruvchilardan  ozgina  kam  xolos.  Sotuvchir  berilganlarga  ko’ra  narx 

belgilaydi, agar ular talab oshayotganini ko’rishsa narxni orttiradi. 

 

shop-bot  lar  asosan  bir  turli  tovarlarga  ixtisoslashgan  bo’lsa  xam  bu  texnologiyani 

murakkabroq  uchun  xam  ishlatmaslikka  sabab  yo’q.  Masalan  Mortgage  bot.  com 

iste’molchilar uchun turli ippoteka –bank kreditorlarning turli parametrlarini taqqoslaydigan 

birinchi veb sayt deb xisoblanadi. Bu saytda prostent stavka va yigimlari taqqoslanadi, narxlar 

xaqida kerakli axborot ni ishlashi ta’minlanadi –ya’ni turli kreditorlar bilan ishlash afzalliklari 

solishtiriladi. Natijalar ularni oson taqqoslash imkonini beruvchi formatda berirladi. ””Unumli 

qidiruv ippoteka bilan xaridor uchun “”on-layn rejimida qidirish vaqtini qisqartiradi, va oxir 

oqibat  iste’molchi  eng  kam  prostentli  qarzni  topadi”,  -deydi  Skot  Xerr,  M&I  Morgage 

Corporation  Morgagebot.  com  firmasining  prezidenti  –“Agar  biz  iste’molchilarga  kreditor 

“on-layn  ”  rejimida  yaxshi  narxni  taklif  qilayotganini  bildirsak,  bo’lgusi  qarz  oluvchilar 

qidirishga kam vaqt sarflaydilar va imkoniyatlarini taqqoslashga ko’p vaqtlari qoladi. Odatda, 

Morgagebot. com yordamida”on-layn”qidiruvi bir minutdan akm vaqt oladi. Kompaniyaning 

aytishicha, qo’lda qidirish o’rtacha 30 minut vaqt olar ed i.  

---

Shunisi qiziqki, taqqoslashga sayt o’zini kam qo’shadi, xolbuki sayt kreditorlarni xech qanday 

garazsiz qidirish bilan shugullanishi aytilgan. 

 “Biz  bu  texnoloogiyani  kengaytirish  va  iste’molchilarga  “on-layn  ”  rejimida  eng 

yaxshikreditorlar  xakida  begaraz  axborot  berishni  maqsad  qilib  qo’yganmiz”-deydi  Xepp. 

Lekin  men  iste’molchilarda  bu  borada  ikkilanishga  jiddiy  sabablar  borligini  keyinchalik 

aytaman. 

Lekin, sotuvchilar xam foyda ko’radilar. 

So’zsiz.  iste’molchilar  “on-layn  “  rejimi  yordamida  xarid  qilar  ekanlar  yutadilar. 

Boshlanishiga  aytish  kerakki,  sotuvchilar  xam  yutadilar,  chunki  bir-birlaring  narx 

siyosatlarini  kuzatishga  kamroq  vaqt  sarflaydilar  va  ularning  ozgina  ko’tarilgan  narxlarni 

oson bo’ladi.  

 Yana  sotuvchilar  “on-layn  “da  sotayotib  ana’naviy  savdo  bilan  taqqoslaganda  ularda  kim 

ularning sayti bilan qiziqayotganligini aniq aniqlab olishlariga imkoniyatlari bor.  

Berilgan  veb-sayt  demografiyasiga  muvofiq  personifikastiya.Ya’ni  bu  veb  saytdan 

foydalanuvchi  xaqida  qisqacha  tasavvur  tuzish,  uning  faoliyat  doirasini  aniqlashni 

amalgaoshirish mumkin. 

 Keyin  korrelyastiya  (foydalanuvchilarning  afzal  ko’rgan  narsalarini  taqqoslash  va  bu 

korrelyastiyaga  asoslanib takliflar kiritish masalan  –Barnes&  Noble va  Firefly  shu  prinstip 

asosidakitob sotib olishnitaklif qiladigan sistemani yaratdilar )o’tkazadilar.  

Personifikastiya  texnologiyasidan  foydalanib,  sotuvchi  konkret  odamning  u  xaqidagi 

axborotga  asoslanib,  xoxishigamos  keluvchi  taklifni  shakllantirishi  mumkin.U  narxni  xam 

personalizastiya qilishi mumkin.Personifikastiyalash texxnologiyasining moxiyati shundaki, 

u iste’molchi shu maxsulotni sotib olishni qanchalar xoxlashinianiqlash imkonini beradi, mos 

keluvchi  narxni  belgilaydi  yoki  taklifni  mijozning  istaklariga  javob  beradigan  qilib 

o’zgartiradi. 

Elektron savdoda personifikastiya texnologiyasi bir necha darajada foydalaniladi. 

 Birinchidan sotuvchidan  “birichi darajali narx diskrimianstiyasi ”strategiyasini qullaydilar, 

ya’ni turli xaridorlarga, ularni identifikastiya qilgach tovarni turli narxlarda sotadilar.  

 Ikkinchidan  sotuvchilar  elektronsavdo  yordamida  tovar  va  xizmatlarni  akm  chiqim  bilan 

ba’zan esa umuman chiqimsiz rastomizastiyaqiladilar.  

 Uchinchidan, bu texnologiya tufayli sotuvchi xaridorlar xaqida  ma’lumot  yigib, avval risk 

bilan operastiyalar –masalan qimmatbaxo avtomobil sotaytib uni xaydab sinab ko’rish (test-

drive)  ni  tashkil  qilishda  aldanib  qolish  yoki  o’smirlaning  bezoriligiga  uchrashdan 

tashvishlanmasligi mumkin.  

Elektron savdo iste’molchi xaqida maxsus ma’lumot berib.katta imkoniyatni beradi.  

Foydalanuvchilar  saytgakirayotib  odatda.registrastiyadan  o’tishadilar  (ko’p  kompaniyalar 

yoki 

registrastiyadan 

o’tishnitalab 

qiladilar 

yoki 

o’zi 

xaqida 

ma’lumot 

qoldirishgaragbatlantiradilar),  sotuvchi  berilgan  vaqtda  kim  uning  ma’lumotlar  omboriga 

kirganini  aniq  biladi.  Bu  sotuvchilargao’zlarining  takliflarini  shakllantirishga  va  ma’lum 

mijozlar uchun baxo belgilashda yordam beradi. Xuddi shu ma’lumotlar (masalan, bundan 

avvalgi  xaridor  tajribasiga  asoslanib  )  xaridorgakeyigi  safar  qanday  tovarlar  va  xizmatlar 

kerak bo’lishini aniqlab. oldindan bu tovarlarni ulargataklif etish uchun foydalanish.  

 Keyingi  yillarda  sotuvchilar  va  marketing  xizmatlari  tomonidan  iste’mochilar  xaqidagi 

maxsus axborotlarni o’z ichiga olgan katta miqdoridagi ma’lumotlar omborlari (baza dannыx 

)yaratganlar  (masalan  turli  iste’mol  kartochkalari  –ular  tovarlarni  ma’lum  bir  skidka 

(chegirma  )bilan  sotib  olish  xuquqini  beradi  va  mijozlar  tomonidan  magazinga  tashrif 

buyurish  chastotasini  stimullashtiriladigan  (rag’batlantiriladigan  ) dasturlarni  yara-  tganlar. 

---

)Hozirgi vaktda British Teklecom va Britaniya pochta xizmati kabi kompaniyalar firmalarga 

potenstial  iste’molchilarni  aniklash  va  individual  takliflar  ishlab  chikish  buyicha 

texnologiyalarni taklif kilmokdalar.  

Bu texnologiyalar mijoz xaqida yanada aniqrok ma’lumotlar olishda ishlatilishi mumkin. Bu 

marketing «yakkama-yakka» yoki itaruvchi (push)marketingdir.  

Experion  agentligi  bozorga  elektron  savdosi  bilan  shug’ullanuvchi  sotuvchilarga 

iste’molchilarga darhol tanib oladigan Yangi dasturni chikardi.Savdogarda mijoz xakida aniq 

ma’lumotlar; uning to’lash imkoniyati u yoki bu tovarga bog’liqligi haqida ma’lumotlar paydo 

bo’ladi. 

Bu sayt sotuvchining mijoz talablariga maksimal darajada javob bera olishini ko’zda tutgan. 

Moliya  kompaniyalari  straxovaniyaning  yanada  foydali  shartlarini  taklif  qilib,  konkret 

mijozlar  uchun  investistiya  programmalarni  ishlab  chiqib  bunday  dasturlardan  faol 

foystdalanadilar deb umid qilinmoqda. 

 “Sandi  Time”  ga  intervyusida  Experion  vakili  Richard  Fidis  dedi:  potenstial  imkoniyatlar 

chegaralanmagan. Xaridorlar narxning kamayishidan va maxhsus takliflardan yutadilar. Siz 

ko’rishingiz  mumkinki,  agar  maxsus  kredit  kartani  pastroq  prostent  stavaksi  biln  sotib 

olsaingiz,  xaridingi0zga  chegirma  berish  taklifini  beradilar.kompaniyalar  o’z  takliflarini 

yanada puxtaroq yarata oladilar, chunki buyurtma orqalitovarlar sotish bugungi k4ndagi tabiiy 

prog7ressni ifoda etadi. Shuning uchun 14 yoshli o’smirlarga qimmatbaho mahsulotlarni yoki 

biznesmenlarga  kompyuter  o’yinlarini  skidka  blan  chegirama  qilish  ma’nosizdir.Yaxshi 

fikrlanmagan strategiya o’tmishga ketdi. 

 Xuddi  shunga  o’xshash  texnologyalar  AQSh  da  ishlatilmoqda  –  Shapiro&  Varian  (1999) 

aytadiki”on-layn ”rejimida savdo qilish qilish etkazib beruvchi bex15-№ x 15amalda barcha 

sotuvchiga individual narxda sotish imkonini beradi.  

Personizastiyalashgan narx xosil qilish kengsh qulolanila boshlandi. 

Masalan  AQSh  da  dastur  ta’minoti  bilan  savdo  qiluvchi  broad  Visionkompaniyasi  Retail 

commerce Suit ni taklif qiladi, Bu ulrning aytishicha elektron savdo ishtrokchisiga dinamik 

narx hsil qilish : turli xaridorlardan bir –xil tovar uchun turlicha narx olish imkonini beradi.  

 

 Perasonalizastiya qilingan marketing : uni qo’llab- quvvatlovchi va unga qarshi dalillar.  

Internet  bozori  bo’yicha  Ernst  &  Yung  kompaniyasi  tomonidan  o’tkazilgan  tadqiqot  shuni 

ko’rastdieki, in ternet odatda “o’ylab ko’rilgan xaridlar”uchun ishlatiladi.  boshqacha 

aytganda  xaridogr  nimani  hoxlashini  aniq  biladi.  Va  ko’proq  samara  berpadigan  savdoni 

amalgaoshirish  uchun  internetdan  foydalanadi.  O’z-o’zidan  ma’lumki.Odatiy  usulda  xam 

shunday bo’ladi.Lekin buncha xaridor magazinma-magazin yurishga ko’p vaqtni sarflaydi.va 

oldindan nima stib olishni bilmaydi. Agar chekldama bo’lmaganda bu xaridor imkoniyatlarini 

kuchli  darajada  cheklagan  bo’lar  edi.Chunki,  o’ziga  nima  kerak  bo’lishini  bilgan  xaridor 

cheklamagakamroq  vaqt  sarflaydilar.Sotuvchi  bu  muammoni  personizastiyalashtirilgan 

texnoloyadan foydalanib xal qilishi mumkin. 

Bu  texnologiyalar  faqat  xaridor  xaqida  ma’lumot  yig’ish  uchunginaemas.xaridornning 

kelgusidagi istaklarinir oldindan prognoz qilib avvaldan ungakerakli xizmat va tolvarni taklif 

qilish uchun xam qullaniladi.  

 Buyuk  Britaniyada  shunday  texnologiyalardan  biri  Telecom  you  CAN.  British  Telecom 

firmasining texnologiyasi bo’lib bu fira telekommuniakstiya xizmatlari bozorlarida etakchi 

o’rinni egallagan (unga telkommunikastiya xizmatlari bozorining 80% i xususiy shaxslarga 

xizmat bozorining 64% i tegishli ) bo’lib, you CAN texnologiyasini yaratdi. Uning maqsadi 

“kompaniyalarning  ularning  biznesida  yrdam  berish  va  mavjud  texnologiyalarni 

---

kommpaniyalarning  mijozlari  bilan  munosabatlari  ni  tkomillashtirishda  foydalanish  ”  dan 

iborat. Bu xizmatlar o’z ichiga Call markazlarni yangiliklar va informachstiyalar kanallarini 

va personaollizastiyalashtirrilgan tarmoqlarini oladi.  

 Shu kabi texnologiyalarning mazmuni eng bop mijozlarni axtarib topish va ishlab turishdan 

iborat. Yangi mijozlarni jalb etish uchun, sotuvchi potenstial mijolzlarni o’rganadi va ular 

uchun individual takliflarni shakllantiradai. Shu bilan birga u mavjud xaridorlarni o’rganish 

da davom etishi va ularning xar –biriga nima eng ma’qul kelishini aniqlab olishi mumkin.  

 Mijozlar  bilan  munosabatlar  menejmeti  sotuvchilarga  xaridorlar  bilan  munosabatlarni 

yaxshilashgaimkon beradi vauning xaridorlari hozirda nimani hoxlayapti, va kelajakda ularga 

nima  kerak  bo’lishini  o’rganish  imkonini  beradi.  Bu  xolda  sotuvchilar  xaridarlarning 

istaklarini yaxshiroq qanoatlantirish mumkin. 

 Xaridorlar  xaqidagi  ma’lumotlarni  to’plovchi  va  analiz  qiluvchi  ma’lumotlar  omborini 

rivojlantira borib kompaniyalar eng foydali mijozlarni aniqlashlari mumkin va mos ravishda 

o’zlarining marketing harakatlarini ularga yo’naltirish mumkin.  

C. YAM faraz qiladiki, kompaniyalar o’zlaring mijozlariga kerakli maxsulotni topish uchun 

etarli me’lumotlarga egalar, an’anaviy marketing vositalari esa ma’lum bir maxsulot uchun 

xaridor  qidirishga  yo’naltirilgan  bo’ladi.  Avvalgi  xaridlar  va  kelishuvlar  xakida  axborot 

to’plab, kompaniyalar o’z mijozlari bilan uzoq muddatli munosabatlar o’rnatishlari mumkin.  

 YOU CAN mijozlarni jalb etish va ishlab turishga doir bir qator texnologiyalarni taklif etadi. 

Bunda elektron servis muhim rol o’ynaydi. Elektron savdo xaridorga tovarlarni xaridorlarga 

tovarlarni internet orqali zarar qilish va haq to’lashga imkon beradi.  

Yana  kompaniyalar  istalgan  vaqtda  sotuvlar  haqida  axborot  olishi  mumkin,  bu  ularga 

talablardan  doimo  xabardor  bo’lib  turishgaimkon  beradi.  YOU  CAN  tizimi  xar-bir  mijoz 

haqida axborot yig’adi va keyin uni tahlil qiladi va mijozlarni o’z an’analarigamos ravishda 

guruhlarga  ajratadi.  Kompaniyalar  bu  ma’lumotlardan  har-bir  mijoz  bilan  ishlashda 

foydalanishlari va shunday qilib mijozlarga xuddi kerak bo’lgan narsani taklif qilib. Sogtuvni 

ko’paytirishlari mumkin. 

Umumun, dastur tizmi xaridor hatti- harakatini kuzatib borish imkonini beradi. Bunday dastur 

tizimldari “josulik dastur ta’minoti ”degan nom olgan. Bu ma’lumotlar bazasi xaridorlarning 

kelgusidagi talablarini aniqlashda ham qo’l keladi.Agar, masalan, xaridor hozirgina dam olish 

kunlari  uchun  parijga  yo’llanma  sotib  olagn  bo’lsin,  dastur  uning  uchun  mos  keladigan 

ekskursovod tanlab berishi mumkin.Va sichqoncha tugmasaini bir marta bosish bilan mijoz 

kechqurun bormoqchi bo’lgan teatr yaqinidaga restoranda stol zakaz qilib qo’yishi mumkin.  

Albatta  hamma  ham  bularga  xursand  emas.  Amerikada  Real  Networks,  Double  CHck  va 

Amazon kompaniyasining bo’limlaridan biri –Alexa larga qrshi sud jarayonlari boshlandi.  

Da’vogarlar  aytadilarki,  kompaniyalar  fuqarolarning  shaxsiy  xayotlariga  bostirib 

kirmoqdalar.Amerika jurnalisti qizi uchun Mattel firmasining o’ynini sotib olayotib firmaning 

Broaddeast  deb  ataluvchi  yashirin  dasturi  o’zining  saytiga  yashirincha  ulanib  olagnini 

aniqlagach Mattel firmasi xaridorlar g’azabiga uchradi. Mattel firmasida va yashirin dastur 

asosiy dasturni yangilash uchun kerak deganlar.  

Shaxsiy xayotga aralashishgaqarshi bo’lgan Lobist guruxlari dastur ta’minotlari ortiqcha ko’p 

imkoniyatlarga,  masalan  har  qanday  kompyuterdagi  istalgan  faylga  kirish  imkoniyatlarigi 

yoki  bolalar  Mattel  o’yinchoqlarini  qanchalik  tez-tez  o’ynab  turishlarini  kuzatib  borish 

imkoniyatlariga  ega  ekanliklarini  aytmoqdalar.Tez  orada  Mattel  firmasi  Broaddeast 

dasturidan voz kechdi. 

 Amerikalik programmist StivGibson ko’pgina odatdagi dasturlar shunday imkoniyatlarga ega 

ekanligi ni aniqlagach “Spyware” terminini o’ylab topdi.  

---

U agar siz muntazam o’z kompaniyangizdan foydalanib tursangiz kompyuteringizda shunday 

spion (josus) bo’ladi deb faraz kiladi. U hozirda “ kompyuterlarda egasiga xabar berilmagan 

holda 23 mln ga yaqin josuslik dasturlari” kiritilagn edi.  

Lekin foydalanuvchilarni kuzatish bo’yicha  mijozlar Spyware tasarrufiga kirmaydi.Amalda 

har  qanday  veb  sayt  “Cookie”deb  ataluvchi  kodga  ega  bo’lib,  foydalanuvchi  harakatlarini 

kuzatib turadi. 

 Bu  “pirojkalar  ”-odatdagi  matn  qatorlari  bo’lib  tanlangan  veb  saytlardan  foydalanuvchi 

kompyuteriga o’tadi.  

 Cookie  lar  har  qanday  veb  saytda  avval  unga  kirgan  foydalanuvchini  tanib  olishga  imkon 

bo’lishi  uchun  yaratilgan.  Cookie  lar  on-layn  rejimida  birlashgan  va  personallashtirilgan 

savdo texnologiyasini yaratadilar.  

Bertran natijasining elektron savdodagi ahamiyati. 

Bertran xulosasi Bertran paradoksi deb ham ataladi. 

Bu shu bilan bog’liqki, narxlar raqobati nol foydaga olib keladi, bunda xatto bozorda 2 ta 

firma bo’lsa ham. 

Xuddi shunday natija 8 yoki mln sotuvchi bo’lsa ham yuzaga keladi. 

Amalda  ko’ramizki  bozorda  o’z  sotuvchi  bo’lishiga  qaraganda  ko’p  bo’lishi  raqobatni 

kuchaytiradi. Bertran xulosasi bu paradoks u matematik nuqtai- nazardan to’g’ri va bizning 

borliqqa munosabatimizdan farq qiladi.  

Albatta 

xaqiqiy 

narx 

raqobati 

dunyosining 

ba’zi 

bir 

tomonlari 

Bertran 

tahlilidahisobgaolinmagan.shuning uchun ham o’yin natijalari bilan haqiqiy, real sharoit farq 

qiladi.  

Bertran modelishga asoslanib quyidagi 3 xulosani olish mumkin:  

1.  Xaridor doim xam eng past narxli tovarni izlaydi, bunda sotuvchilar soni ma’lum emas.  

2.   Sotuvchilar o’z konkurentlaring narx o’zgarishlariga e’tibor qilmaydilar, chunki analiz 

sotuvchi va xaridorning o’zaro ta’sirini ko’zda tutadi, bunda oxirgi natija 1 ta bo’ladi- 

real xayotda esa bu natija bo’lmasligi mumkin.  

3.  Maxsulotlar bir-xil va xaridorga ta’sir qiluvchi narsa 1 ta bo’lib, u –narxdir.  

 Tahlil  firma  markasiga  bog’liqli  xizmat  ko’rsatishdagi  farq  tovarlarning  mayda  –

chuydalari bilan farq qilishi kabi faktorlarni hisobga olmagan 

Bertran  xulosasini  o’quv  maqsadlarida  foydalidir.  Uch  xulosa  bozor  ideal  raqobatini 

buzuvchi turli “ishqalanish ” larni paydo qiluvchi manbalar bo’lishi mumkin.  

 Elektron savdoni ko’pincha “ishqalanish “ larsiz savdo deb atashadi. (Bil Geyts ga ko’ra 

–“ishqalanishsiz kapitalizm”). 

.  Bozordagi  “ishqalanish”  manbalrini  aniqlash  uchun  o’tkazilgan  iqtisodiy  tahlildan 

foydalanib  biz  bu  “ishqalanish”larni  kamaytiruvchi  texznologiyalarning  iqtisodiy 

qimatligini osonroq tushunib etamiz.Buni faqat Bertran ning o’quv modelidan foydalanib 

qilish mumkin. 

 

 Xaridorlarni tadqiq qilish va taqqoslovchi xaridlar : tovarlar qidirishga sarflarni iqtisod 

qilish.  

 

Agar xaridor narxlar xaqida axborotistash uchun kamroq vaqt va kuch sarf qilishni istasa va 

qidiruv uncha qimmat bo’lmasa, sotuvchilargaraqobat bosimi ortib ketadi.  

 Shu  bilan  birga  qidirish  sarf  xarajatlari  ko’p  bo’lmasa  bu  shuniko’rsatadiki,  sotuvchilar 

axborot bilan yaxshi xabardor va ularga o’z raqobatchilaring narx siyosatlari bilan tanishib 

turishi osonroq.  

---

Farz  qilinadiki.qidirish  xizmatlarinianaliz  qilish  Shopbot  larning  foydalanishini 

stimullashtiradi, lekin haqiqatda ham qidirish arzonlashadimi ? 

Iqtisodiy tahlil nima berishi mumkin? 

Bertran tahlilida xaridorlar doimo narxlar past bo’lgan sotuvchildarga murojaat qiladilar deb 

faraz qilinadi. Lekin bunday qilish uchun ular bunday sotuvchilarni topishlari kerak haqiqatda 

narxlarni  taqqoslab  tahlil  qilish  ko’p  vaqt  va  kuchni  olishi  mumkin.  Tadqiqotlar  shuni 

ko’rsatadiki,  odatda xaridorlar  biror  tovar  yoki xizmat  haqida “  umumiy  tasavvur  ”ga  ega 

bo’ladilar.  Ular  umuman  narxlarni  taqqoslamaydilar,  masalan  ko’p  magazinlar  tovarlarni 

“o’zgarmaydigan narx ” larda taklif etadilar va agar bundan past narxli tovarni topsangiz bir 

narxlar farqini qaytarib beramiz deb va’da beradilar.  

Ma’lum  bo’lishicha  narxning  bunday  garantiyasi  xaridor  uchun  etarli  bo’lib  tovarni  sotib 

oladilar chekni esa kassirda qoldiradilar. 

 Nega iste’molchilaning bir qsmi narxlarni taqqoslab ko’rmaydilar ?bu qidirishning qimmat 

tushishish sabablimi? 

Busavolgajavob  berish  uchun  faqt  1ta  tadqiqiot  o’tkazamiz.  Faraz  qilaylik  shunday  narx 

mavjud bo’lsin (boshqacha aytganda narxlar muvozanati mavjud bo’lsin) 

Barcha  sotuvchilar  bir-xil  narxda  taklif  etsinlar,  bunda  iste’molchilarda  pastroq  narxdagi 

tovarnitopish  istagi  bo’lmaydi.Shuning  uchun  iste’molchilar  hamasini  o’zlari  kirgan 

magazindan  oladilar.Agar  ular  narxlarni  taqqoslamas  ekanlar  sotuvchilarda  ham  narxlarni 

pasaytirish ehtiyoji tug’ilmaydi. 

 Amalda birgina rastional narx –yakkaxokim narx bo’lib, u maksimal foyda beradi, bu narx 

talabiniqanoatlantiradi va bosh qa sotuvchilarni inkor qiladi. Raqobat bop narx Bertran taklif 

etgandek P-C bo’lmaydi.  

Xatto bu xulosa qidirish xarajatlariga bog’liq bo’lmagan holda to’g’rilicha qoladi. 

Birgina dalil shu bo’dadiki qidirish xarajati qanchalik oz bo’lsa ham mavjudligidir. AQSh da 

mahalliy qo’ng’iroqlar arzonturadi va qidirish xarajati -telefon orqali gaplashishga ketgan bir 

necha minut bo’dadi.  

Bizning  bu  holdagi  xulosamiz  Bertran  nikiga  qaraganda  ham  paradoksaliroqdir.  Agar 

qidiruvga ketadigan bo’lsa, “bir-xil narx gipotezasi ”mavjud bo’lmaydi.  

 Bu  erda  sotuvchilar  tabaqalantirilgan  narxlar  o’rnatishi  va  xaridorlarning  olishdan  olo’din 

narxlarni taqqolslashi ehtimoli katta bo’ladi.  

 Haqiqatda  ham  sotuvchi  va  xaridolrlar  hatti-haraaktlariign  tadqiqioti  qidirishlarga  xarajat 

mavjeudligini ko’rsatadi.  

 1980  yil  Holl  Varian  tomon6idan  o’tkazilgan  tadqiqiotda  iste’molchilar  2  guruxga 

bo’linadilar : 

1.  Sotuvchini tavakkaliga tanlab, agar narx o’zlari kutganidan past bo’lsa sotib oluvchilar 

; 

2.   Avval tovarlarning narxi eng arzonlarini istab topib so’ngra sotib oluvchilar  

Har qanday sotuvchi birinchi xaridorlari tomonidan bo’ladigan talabning bir qismiga ega 

bo’ladilar,  chunki  bunday  iste’molchilar  narxlarni  taqqoslamaydilar.Qisman  sotuvchilar 

bir  qton  tovarlarga  narxni  pasaytirib  savdoni  boshqarishlari  mumkin.Agar  sotuvchi 

savdoni boshqarsa uning 2chi gurux xaridorlarni jalb etish imkoniyati ortadi. 

Ikki gurux xaridorlari bilan munosabatlarni o’yin shaklida ko’raylik. Muvozanat xolidpa 

va  o’yinda  sotuvchi  vaqti  –vaqti  bilan  tasodifiy  sotuvni  amalga  oshiradilar.  Sotuvning 

takrorlanishi talab xajmi, konkurentlar soni kabilarga bog’liq bo’ladi. 

 

Narxlar kamayishining o’z –o’zidan ko’rinishi. 

---

Keyingi  vaktldarda  tadkikotchilar  internet  orkuali  va  an’anaviy  usuldagi  sotiladigan 

tovarlar narxlarnri tadkik kila boshladilar. Bunda yigilgan materiallar kuyidagi savollarga 

javob  berishda  ishlatilish  mumkin  :  Internet  raqobaati  narxlarning  yanada  pasayishiga 

raqobatbardosh narxlarga olib keladimi ? 

 Internet orkali savdo kiluvchilar narxi taklif va talabga yukori darajada mos keladimi ? 

 Bir  turdagi  tovarlar  sotishda  ishlab  chikaruvchilar  va  ma’lum  bir  ishlab  chikaruvchiga 

ishonchga bo’ladimi ? 

Erik  Braynolffson  va  Maykl  Smit  tomonidan  2000  yilda  o’tkazilgan  tadkikotlar  bu 

savollarga kitob va kompakt disklar yordamida javob beradi. Internet orkali sotilayotgan 

tovarlarga narx siyosatini takkoslash kuyidagi xulosalarni beradi : Internet orli narxlar 9 -

16 foizga arzon buladi.  

Agar  internet  savdo  borgan  sari  kuprok  xaridorlar  uchun  kula  y  bula  borsa  sotuvchillar 

an’anaviy savdo ichida rakobatbardosh bulib kolish lari kiyin buladi. 

2000 yilda Jefri Braun va Ostin Gulsfi uz e’tiborlarini xayt sugurtasi bozoriga karatishdi. 

Ular utkpazgan tadkikot lar shuni kursatdiki internet dan foydalangan xususiy shaxslarning 

sugurtasi ulushi 10% ga ortib sugurta xizmati 5 % ga arzonlashgan.  

 Tadkikotchilar shunday xulosaga kelishdiki internet orkali sugurta odatdagiga karaganda 

100 birlikka arzonlashgan.  

Odatdagi sug’urta narxi 0.35$ bulsa, internet orqali taklif etilgan eng arzon narx 0.01$ 

bulgan. Bu ko’rsatadiki – narxni yangilash bilan bogli k xarajatlar kamayishi sotuvchilarga 

Internet orkali talab va taklif o’zgarganida narxlarni yanada effektiv o’zgartirish imkonini 

berdi.  

Bozordagi narxlar farki ancha.Internetdagi narxlar masalan masalan kitob uchun urtacha 

33%, kompakt-disklar uchun 25% farq kiladi.Agar xar- bir sotuvchi ulushini xisobga olgan 

xolda  Internet  narxlarini  taqqoslasak  narxlar  har-  xilligi  an’anaviy  savdoga  nisbatan 

unchalik emas. 

Shunday kilib, tadqiqotlar Internet yanada effektivrok ishlaydigan bozor yaratadi. 

 

Narx pasayishiga shubxalar.  

Shopbot lardan foydalanish narxning pasayishiga olib kelishiga ikkita shubxa bor.  

1.  Sotuvchilar o’z saytlarini blokirovka qilib Shopbot larni kiritmasligi mumkin.  

2.  sotuvchilar Shopbot lardan foydalanib bir-birining narxlaridan xabar dor bo’lishilari va 

yuqori narxlarni ushlab turishga kelishib olishlari mumkin.  

Amalda Shopbot ning ko’p texnologiyalaridan ko’rinadiki, sotuvchilar o’z saytlarini 

blokirovka qilishlari mumkin, lekin ular bunday qilmaydilar va xatto o’zlari tadqiqotga 

qo’shilishlari uchun xaq to’laydilar sotuvchi nega to’lashga rozi ? 

 Xech  bir  kompaniya  iste’molchilardagnn  o’z  o’z  xizmatlari  uchun  xaq  olmaydi. 

Ulardan  ko’pchiligi  sotuvchilardan  ularni  qiladigan  xizmatlarining  taqqoslama 

ro’yxatga  kirgani  uchun  xaq  oladi  va  ko’pchilik  sotuvchilar  sayt  bilan  qidirdganda 

ularning talablarini ko’rsatish xaqida kelishib oladilar.  

 Shunday qilib, “tanlash”da qatnashib sotuvchilar to’g’ridan –to’g’ri narx raqobatidan 

bosh  tortadilar.  Boshqacha  aytganda  Shopbot  saytida  ro’yxatdan  o’tib  sotuvchi 

o’zining raqobatchilariga narxnipasaytirish istagi yo’qligi xaqida signal beradi.  

 Buning ustiga bir-birining qo’ygan narxlarini bilgan xolda, bir-birning narxsiyoatiga 

javob berishga va yuqoriroq narxlani saqlab turishga intilishadi.  

 Ularning  intilishlari  xozirgi  vaqtda  narxni  maxfiy  ravishda  tushirish  juda  qiyin  va 

narxlar “urushi “ ga olib kelishi mumkinligani aytib turadi.  

---

 Bertran  tahliliga  binoan,  sotuvchilar  bir-  birlarining  narx  siyosatiga  ta’sir  qila  olmaydilar. 

Xozir Bertran modelini “bir o’q” modeli deb xam atashadi. Real ishda sotuvchilarning o’zaro 

xarakat 1ta kelishuv kelishuv bilan to’xtamaydi. Qanday qilib sotuvchilarning o’zaro ta’sirini 

xisobga  olgan  xolda  Bertran  nazariyasini  kengaytirish  mumkin  ?  Elektron  savdo  uchun 

iste’molchilarga qanday axmiyatga ega bo’ladi.  

 

 Bertran  soltuvchilarning  narxni  arzonlatishlari  foydpa  sarf  xarajati bilan  tenglashishga  olib 

keladi va sotuvchilar foyda ololmaydilar. Lekin savdogarlar biror yo’l bilan kelishib olishsa 

va yuqoriroq narxlarni qo’yishsa ikkalasi xam foyda oladi.  

Agar  sotuvchilar  ko’p  marta  o’zaro  kelishi  nima  bo’ladi  ?Extimol  ular  kelishilgan  narxni 

ushlab turishi haqidagi kelishuvni buzmaslik haqida kelishib olarlar, chunki bu ularning kelasi 

yili  oladigan  foydaga  ta’sir  qiladi.Bu  shunibildiradiki  ulaning  xamkorligi  davom  etgani 

ularning kelishuv natijalari ma’lum emas. 

Agar sotuvchilar muntazam xamkorlik qilar ekan ular tannarxdan yuqori narxni o’rnatadilar. 

Lekin bunday qilish uchun ular narxnipasaytirganni jazolay olishlari kerak, buning uchun ular 

raqobatchilarning  narxlari    haqida  ma’lumotga  ega  bo’lishlari  kerak.  Shopbot  lar  bunday 

imkoniyatni beradi. Shunday qilib, Shopbot lar bozor narxlari shakllanishida ishtirok etadilar 

: 

1)  Shopbot lar iste’molchilarning qidirishga ketadigan xarajatlarini kamaytirib, sotuvchilarga 

bosim o’tkazib ularni narxlarni kamaytirishga majbur etadilar ; 

2)  Shopbot  lar  narxlarning  “  shaffofligini  “  ta’minlab  sotuvchilarning  narxni  orttirishga 

imkoniyatlarini rag’batlantiradilar; 

Keyingi paytlarda fomulalar yordamida bir turli tovarlar bozorida narxlarning xilma –xilligini 

tavsiflaydigan ko’plab iqtisodiy modellar yaratildi. Eng diqqatga sazovorlaridan biri 2001-yili 

Maykl Bey va Jon Morgan tomonidan olib borilgan ish bo’lib, u ularning modeli muvozanat 

bo’lganda Shopbot lar firmalardan o’z xizmatlari uchun yuqori xaqlar olib, tovarlarga narxlar 

shakllantirishda qisman ishtirok etadilar.  

Ikkinchi qiziqarli modelni 2002-yili Ganeshlya va Emit Pazgal lar ishlab chiqqanlar. Bunda 

ular  Shopbot  lardan  va  boshqa  kanallardan  foydalanuvchi  firmalarning  narx 

shakllantirishlariga  e’tibor  berganlar.  Ularning  modellari,  kitoblar,  kompakt  –disklar  va 

videokassetalar  narxlari  xaqidagi  katta  miqdordagi  ma’lumotlarni  o’z  ichiga  olgan  xolda 

yaxshi samara beradi.  

Personalizastiya iqtisodi. 

 Bertran  ning  raqobatga  yondoshishi  yanada  kengaytirilishi  mumkin  va  sotuvchilarning 

differenstiallangan narxlari xolatini o’rganishga imkon beradi.  

Tovarlar differenstiyasi. 

Bertran  ning  natijalari  iste’molchilar  o’z  tanlashlarida  faqatgina  narxga  e’tior  qiladilar  deb 

faraz  qilgan.Lekin  sotuvchilar  reklama,  xizmat  sifati  kabilar  bilan  xaridorlarni  o’z  savdo 

markalariga  xayrixohliklarini  orttirishga  xarakat  qiladilar.Bunga  erishgan  sotuvchilar 

keyinchalik narxlarni ozgina ko’tarib qo’yiishlari mumkin, bunda ular xaridorlarning tanish 

firmalarni afzal ko’radi deb umid qiladilar. 

Bu xolda Bertran modeli ish bermaydi.Agar sotuvchilar bir-biridan farq qilsa ular narxlarni 

tannarxdan yuqori shakllantirib foyda oladilar. 

Narx diskriminatstiyasini iqtisodiy taxlili. 

Sotuvchilarga  tajribada  shaxsiylashtiruvchi  texnologiyadan  narx  diskriminatstiyasini 

1darajasini yaratishdan foydalanish shunchalik zarurmi? 

---

Bir qarashda bu savol g’ayritabiiy tuyulishi mumkin.Chunki, dinamik baxolash kompaniyalar 

uchun ko’p foydali bo’lib, Atagop misolidan bu narsa unga sodiq firmalarni sotuvchilariga 

ayondir. 

 Bu  yana  shuki  Devid  Ulf(Oaush  Shrp)  va  Nir  Vulkan(№g  Ul  1kanal)  Lar  «qo’shimcha 

foydaning samarasi» ni yaratish deb atashadi.  

Lekin elektron savdoning muxim zamonaviy xolati raqobatni yuqori darajasi xisoblanadi.Bu 

2-faktor 

sotuvchilar 

uchun  muxim  axamiyatga  ega  bo’lib,  baxolash  (narx 

diskriminastiyasining  birinchi  darajasini  ko’llovchi  bu  savdogarlar  urtasidagi  rakobatni 

kuchaytiradi,  xatoki  ular  xar  bir  istemolchi  uchun  rakobatlashadi.  Ulf  va  Vulkan  buni 

intensivlashgan raqobat samarasi deb ataladi 

Xotelning  sxemasida  sotuvchilar  o’zaro  noaniq  xaridorlarni  izlab  raqobatlashadilar:  barcha 

istemolchilar  chapda  «ishonchli»  mijoz  bo’ladilar.  Lekin  bu  sxema  ish  bermaydi,  agar 

baxolash diskriminastiyasini 1-darajasidan foydalansa, endi xar bir istemolchi uning shaxsiy 

bozorini  yaratadi.  Sotuvchi  unga  aloxida  narx  kuyadi,  va  endi  xar  bir  istemolchi  tovarni 

shunday narxda olishini uzi xal qiladi. Natijada bu sotuvchini foydasini kamaytiradi, xaridor 

undan tovarni A sotuvchidan, chapdan esa B sotuvchidan sotib olish extimoli ko’prok.  

 Mijozlar  uchun  aloxida  etibor  kursatib  yukori  narx  belgilashni  kuprok  tulashga  kodir  yoki 

sotuvchisini markasiga Tula ishonuvchi yoki boshka sabablarga kura ekanligini aytrib utish 

kerak. Lekin bu shu Bilan birga sotuvchilarni uzoro kuchlirok rakobatlashishga majbur kiladi, 

yani xar bir istemolchi uz bozorini takdim kilib kaysiki yutib chikishi shart.Ulf Bilan Vulkan 

xam  xolatni  taxlil  kilish  uchun  Xotelning  sxemasidan  foydalanishadi,  kachonki  sotuvchilar 

baxolash (narx) diskriminastiyasi texnologiyasini tanlash yoki yuklrgini xal kiladilar. 

 Xulosa  kaysi  natija  keraklirok  ekaniga  boglik  ;  kushimcha  foyda  kaysi5ki  daromadni 

ku4paytirish samarasini ilgari surishga yoki intensivlangan rakobat samarasi, yani daromadni 

pasayishiga  olib keladi. Xotelning sxemasi  asosida  Ulf –Vulkanlar  taxlishlida istemolchilar 

liniyasida joylashgshan differenstial tovar darajasini takdim etadi. 

Xaar bir so tuvchi shu liniya chekkasida turadi.Sotuvchilar barcha xaridorlar uchun  yagona 

narx urnatishadi.Yoki xar bir xaridor uchun aloxida narx belgilashadi. Agar firmalar aloxida 

narx  kuyishsa,  unda  birinchi  kuzatish  shunga  olibkeladiki  unda  istemolchilar  anik  liniya 

urtasida bulib xar ikki souvchidan tengdaniga ketadilar va narx uz tannarxiga tenglashadi. (Bu 

xulosa  Bertran  modelidan  kelib  chikadi  ).  Lekin  urnatilgan  narxlar  va  daromad  butuniga  i 

stemolchilarni u yoki bu sotuvchiga sodikligiga boglik.  

Soddaroq qilib aytganda 3 ta variant mavjud bo’lib, xaridolarni bog’langanligiga aloqador. 

 1.  Agar  istemolchilarning  ko’ngliga  xech  biri  sotuvchining  markasiga  ishonqiramasa  unda 

xaridorlarga taqdim etilgan firma narxidan deyarli xamma joyda pastrok, bu xolatda xech qaysi 

firma (ne sya?)  

 Yani  intensivlangan  raqobat  samarasi  kuchli  tasir  etadi  «qo’shimchi  foydani  ilgari  surish 

samarasi  »  va  firmalarga  narx  diskriminastiyasini  qo’llamaslik  maqul  va  bir  xil  narx  o’r 

natiladi. Agar istemolchilarni bir qismi bir sotuvchiga ishonsa, boshqa qismi yuk.  

Shunda  firma  liniya  bo’yicha  o’ziga  yaqin  masofada  joylashgan  mijozlarga  narx 

diskriminastiyasini qo’llagan taqdirda bo’lishi mumkin bo’lgan narxdan ortiqroq narxni, narx 

diskriminastiyasini qo’llaydi.Liniyaning o’rtasida narxlar pastroq bo’lsa, agar ikkala firmada 

narxlar  bir  xil  bo’lsa,  foyda  ko’proq  bo’ladi.Bunda  jadallashtirilgan  raqobatning  narxi 

yorqinroq ko’rinadi. 

 Agar  ko’pro  qarzdrdor  lar  bir  yoki  har  ikkala  firmaga  mijoz  bo’lsalarbu  firmalar  narx 

diskriminastiyasidan  ko’proq  foyda  ko’radi,  shunday  qilib  bu  xolda  “qo’shimcha  foyda 

olishning ilgarilatishning nafi ”yaqollroqdir. Lekin, xissiyotlar quyidagilarni aytadi: 

---

Ikki  xil  asoratlar  bo’lishi  mumkin  –  sotuvchilar  o’rtasida  raqobatni  kuchaytirish,  narxni 

xarxillashtirish  imkonini  beradi.Avval  ularning  narxlariga  ta’sirini  muxokama 

qilamiz.Raqobat  narxlarning  tushib  ketishiga  olib  kelshi  aniq,  ayniqsa,  liniyaning  o’rtasida 

joylashgan  biror  firmaga  mijoz  bo’lmaagn  xaridorlar  uchun.Agar  biror  firmaga  mijoz 

bo’lmagan  xaridorlar  bo’lmasa,  narxlar  hamma  uchun  pasayadi.Agar  xaridorlar  firmaga 

sadoqatli bo’lsa, bu firma narx ko’tarish sistemasini boshlaydi. 

Ommaviy kastomizastiyaning axamiyati.  

 Narx diskriminastiyasining 1-bosqichida xar xil xaridorlar uchun narxlar qo’yilganda, xar xil 

is’temolchi maxsulot xaqidagi ma’lumotlardan kelib chiqib, iste’molchilarni farqlashni faqat 

bir usuli bor.  Elektron savdoda sotuvchilar istemolchini diskriminastiyasi qilish uchun narx 

strategiyasini  ishlatadilar.  Iste’molchilar  talabiga  qarab  ozroq  sarfli  yoki  umumar  sarfsiz 

hizmat va maxsulotlar tanlash va taklif qilish texnologiyalari bor. Sarfsiz maxsulotlar masalan, 

yangiliklar  va  ma’lumotlar  bilan  ta’minlash  ommaviy  taklif  xech  qanday  sarfsiz  bo’lishi 

mumkin, agnrda shunga mos dastur bo’lsa.  

 Renteirs kabi provayderlar “On-layn”tizimida ma’lumotlar bloklarni har xil narxlarda sotshi 

mumkin”Versiya” dastur ta’minoti sotuvchilarni bir-biridan bir yoki ikki detal bilan farq qiladi 

va  maxsulotlarni  versiyaga  bo’ladi,  ayniqsa  axborot  maxsulotlarini  va  dastur  ta’minotini, 

sotuvchilar xar bir taxlili narxini aniqlash malakasiga e’tibor bilan, ularning is’temolchi uchun 

foydaligini xisobga olib yondashadilar.  

Elektron  tarmoq  orqali  savdo  qiluvchi  firmachi,  u  ommaviy  strategiyasidan  foydalanishi 

kerakmi yoki yo’qmi? 

 Ulf Vulkan taxlilining boshlang’ich nuqtasi ikkita boshqa  –boshqa va mustaqil fenomonlar 

mavjudligidir.  

1.  Narx  diskriminastiyasining  1-bosqichi  maxsulotning  xar  biri  o’zining  aloxida  narxiga 

sotilganda faol ishlatiladi. Bu sxemada xar bir iste’molchi faqatbir nusxadagi maxsulotni 

sotib oladi. Shunday qilib firma iste’molchilarni cheklab, narx diskriminastiyasining 1-

bosqichini  foydali tarzda ishlatadi, xar  bir  maxsulotni xar xil xaridorga xar xil narxda 

taklif qiladi.  

2.  Ommaviy kastomizastiya firmalar bir qator xar xil maxsulotlar bir xil narxlarda ortiqcha 

sarflarsiz taklif qilganda o’z o’rniga ega. Shunday qilib firmalar boshqa soxalardan foyda 

ortirishni kutmay, kastomazistiyadan foyda olish mumkin:ularda narx diskriminastiyasi 

2-bosqichini  bir  maxsulotning  har  xil  turlari  har  xil  narxlarda  sotilayotgandaishlatish 

mumkin.  

 Agar  firma  kastomizastiya  strategiyasini  ishlatmoqchi  bo’lsa,  u  baxolashning  uch  xil 

strategiyadan tanlashi kerak: 

1.  Narx  diskriminastiyasini  ishlatmay,  hamma  maxsulotlarini  markasini  xisobga  olmay, 

istemolchini ham xisobga olmay sotish.  

2.  Narx diskriminastiyasining 2-bosqichini qo’llab har xil maxsulotlarni har xil narxlarda 

sotish. Bunda xaridorlar bir maxsulot uchun bir xil narx to’lashadi.  

3.  Narx  diskriminastiyasining  birinchi  bosqichini  ishlatib,  har-xil  xaridorga  har-xil  narx 

belgilash. Bu xolda faqat xaridorlarga cheklashlar bo’lib, firma yuqori foydani xar-bir 

mijoz  bilan  ishlash  jarayonida  olishni  xoxlaydi,  shuning  uchun  xar  bir  xaridor  o’z 

talabini  to’la  qondiradigan  maxsulot  tanlashni  xoxlaydi.  Firma  buni  brendga  bog’liq 

bo’lmagan holda narx belgilab oladi. Ulf va Vulkan quyidagi masalalarni tdqiq qiladilar. 

Firmalar  ishlayo1tgan  ommaviy  kostamizastiyaning  bosqichi  narx  diskrimminastiyasi 

strategiyasi tanlovining ta’siri qanday narx diskriminastiyasi strategiyasi kastomizastiya 

tanlovi qanday ta’sir o’tkazadi?  

---

Firmalar 2 strategiyadan qaysi kombinastiyasini afzal ko’radilar?Yana Xotellingning 2 firma 

maxsulotlarining  narx  raqobati  analizining  sxemasiga  qaytamiz.Iste’molchilar,  V  liniyasi 

yoniga joylashgan maxsulotlar, differenstiyasi darajasining tasavur qiladilar.Xar ikkala firma 

liniyaning chetida joylashgan. Firmalar ommaviy kastomizastiya ishlatish (bu xolda xar-biri 

bir-xil  maxsulotni  ishlab  chiqaradi  )  yoki  ommaviy  kastomizastiyani  qo’llashi  (bu  xolda 

firmalar bir-xil pul ishlatib, bir qator maxsulotlarni A va V liniya oralig’ida ishlab chiqaradi 

) mumkin. Ulfa va Vulkanning tahlili quyidagi natijalarni beradi.  

Narx  diskriminastiyasi  texnologiyasini  ishlatadigan  firmalarning  foydalari  raqobatchilar 

tomonidan  ishlatiladigan  narx  strategiyasiga  bog’liq  emas.Narx  diskriminastiyasining 

birinchi bosqichini ishlatadigan firma foyda ko’radi.Bu xulosa raqobatchilarning xulqidan 

qat’iy nazar to’g’ridir. 

Ommaviy  kastomizastiyani  ishlatish  iste’molchilar  talab  qilgan  maxsulotlarni  ishlab 

chiqarganda  doimiy  mijozlar  xisobiga  yuqori  foyda  olish  imkoniyatini  beradi.Firmalar 

qo’llayotgan  ommaviy  kastomizastiya  darajasini  qanchalik  katta  bo’lsa,  ulaning  narx 

diskriminastiyasi  bir  darajasi  ishlatish  shunchalik  aniq  bo’ladi.Bundan  xam  aniqroq 

aytadigan bo’lsak, kastomizastiyani kuchayganda narx xam foyda xam pasayadi.Lekin narx 

diskriminastiyasining 2 darajasida u tez qisqaradi. 

Firmalar ommaviy kastomizastiya diskriminastiyasini bir darajasida amaliyot o’tkazganda 

muvozanat bo’lishi mumkin. 

 Muvozanatni chuqur o’rganish shuniko’rsatadiki, firmalar uchun bu 2 texnologiyadan faqat 

birini  ishlatish  yaxshi  bo’ladi,  muvozanatning  o’ziga  xosligi  shundaki,  firmalar  xar  ikki 

texnologiyani qabul qilishda va unga katta bo’lmagan foyda ko’rishdadir.  

Shunday qilib, shaxsiylashtirilgan texnologiya orqali kuchaytirilgan raqobat yuqori narxdir. 

Bu  degani  narxni  aloxida  –aloxida  qo’yish  va  ommaviy  kastomizastiya  xaqiqatda 

iste’molchilar uchun narxlar pasayishiga olib keladi.  

 Ulf va Vulkanning narx diskriminastiyasining elektron savdodagi bir - ikki  

Darajasini o’rganishga bag’ishlagan izlanish yaxlitdir.Firmalarning u yoki bu texnologiyani 

qo’llash quyidagi faktorlarga bog’liq. 

1.  Ular texnologiyalardan foydalanadilarmi ? 

2.  Ularning qanday texnologiyadan raqiblari foydalanadi.  

 

Guruxlashtirish. 

 Elektron savdo keyingi strategiyasi – bu “guruxlashtirish ”, maxsulotlar va xizmatlar aloxida 

emas  gurux  xolida  tavsiya  qilinadi.  Bunday  amaliyot  axborot  maxsulotlarini  sotishda  keng 

tarqalgan  :  Internet  Explorer,  Windows  sistemasi  bilan  bir  guruxda  –  bunday  strategiya 

qonuniyligi Microsoft ustidan monopoliyagaqarshi davrining boshlang’ich paytidir. Bunday 

guruxlar  xaridorlarga  bir  maxsulotni  olib,  ikkinchisini  ishlata  olmayotganda,  juda  qiyin  bir 

paytda paydo bo’ladi. 

 Guruxlashtirish ayniqsa dastur savdosida e’tiborlidir, chunki dastur ta’minoti va orgtexnika 

bir- biriga bog’liq yoki aksincha boshqa dastur va qurilmalarga mos emas. Masalan, ko’plab 

kompyuter  o’yinlari  faqatgina  pristavkalar  qo’yilganda  ishlaydi  :  Matn  prostessorlari  bir-

biriga mos kelmaydi.  

Internetdagi  sotuvchilarning  asosiy  qiyinchiligi  shundaki.internetga  “o’ylab  topilgan  “, 

o’zigaxos  xaridorlar  bilan  to’qnashadilar.  Boshqacha  aytganda,  iste’molchilar  nima 

xoxlashlarini yaxshi biladilar va Internetni eng yaxshi shartnoma tuzish uchun ishlatadilar.  

---

Bu  esa  o’z  vaqtida  cheklashlarga  olib  keladi,  oddiy  reklama  jarayonida  yuzaga 

kelmaydi.Shunday  qilib  xaridor  unganima  kerakligini,  vaqtdan  yutishini  reklama  vaqt 

sarflamasligini yaxshi biladi. 

 Shuning uchun “on-layn  “ tizimida ishlovchi sotuvchilar xaridorlarga ma’lumot berishning 

boshqacha  yo’llarini  topishlari  zarur,  xaridorni  boshqalar  izlayotgan,  raqobatchilar  orasida 

ajralib  turadigan  xaridlar  qilishga  turtki  berishlari  kerak.  Maxsulot  va  xizmatlar  guruxi  “ 

qimmat paket ” xosil qilib maqsadga yetishga yordam beradi. Xaqiqatdavirtual gurux “xaqiqiy 

” guruxdan osonroq, chunki maxsulotlarni joyida qadoqlash shart emas, “paket” ni ichidagini 

xaridorni talabiga qarab o’zgartirish mumkin. Bunday gurux Micrisoft dagidan dastur ishlab 

chiqaruvchilaridan  farq  qiladi.Bunda  tashkilotlar  o’rtasida  marketologlar  so’ziga 

“chorraxadagi xarakat” amalgaoshiriladi. 

 “Chorraxadagi xarakat ” bozordagi strategik tuzilmadir, bunda bozorni egallab to’g’ridan  –

to’g’ri  raqobat  bo’lmaydi.  Boshqacha  aytganda 4  tomonlama  xarakat  bir  yoki  undan  orqiq 

firmalar  umumiy  bozorga  yaxshi  Foydali  xizmat  qilish  uchun  birlashadilar.Masalan, 

bozorning  yoshlarga  xizmat  qiladigan  qismiga  tez  xizmat  ko’rsatadigan  kafe  restoranlarni 

ishlatadilar. 

4 tomonlama marketing unchalik qimmat bo’lmagan foydali ko’p vaqt olmaydigan xaridorlar 

yuqori darajada ishonadigan turi.Lekin, bu xam marketing ning qiyin formasi. 

 Birinchidan, sotuvchi va ishlab chiqaruvchi sheriklarni to’g’ri tanlashi kerak.  

Ikkinchidan,  komandada  birga  ishlamoqchi  bo’lgan  tashkilot  bilan  4  taraflama  xarakat 

to’g’rini tanlashlari kerak. 

 Xar  ikki  xarakat  xam  bir-biriga  bog’liq  va  qiyin  vazifadir,  chunki  parametrlar  tizimini 

narxlash va taxlil qilish kerak, bu esa mijozning maqsadlariga mos keladimi  

 Maxsulotlar bir-biriga qay darajada mos keladi ? 

 Qaydarajada maxsulot va 4 tomonlama xarakat to’g’ri bir-biriga mos keladi? 

 Qimmat markadagi maxsulot ishlab chiqaruvchi va savdogar 4 tomonlama xarakning tezkor 

va o’rtacha ta’sirini ko’rib chiqishini xoxlaydi. Masalan bu maxsulot diferenstiyasi darajasiga 

qay darajada ta’sir ko’rsatadi. Yomon o’ylangan 4 tomonlama xarakat, masalan vaqtinchalik 

sotuvni ko’paytirish va maxsulot marasining uzoq vaqt saqlanishiga yomon ta’sir ko’rsatishi 

mumkin,  

Unda u foydadan ko’ra ko’proq zarar keltiradi. 

 Ikkinchi  tomondan  “yaxshi  ”  xamkorlar  bilan  birlashishi  biror  savdo  belgisiga  qo’shimcha 

sarflarsiz, o’zi xaqida yaxshi fikrlar uyg’onishiga sabab bo’ladi.  

 Marketingning bu ko’rinishi jismoniy cheklovlar qiyinlashtiradi : Iste’molchi xaqiqiy xaridga 

qadar  maxsulotni  ko’rishni  va  4  tomonlama  xarakatni  ishlatyotgan  tashkilot  transport  va 

boshqa chiqimlarni bilishi kerak.  

 Kellogo, Coca- Co12 kabi yirik korporastiyalar yoki savdo markazidagi kichik do’konlarda 4 

tomonlama xarakat ishlanishida  qiyinchiliklarni tushuntirib beradi.  

 Internet  4  tomonlama  rag’batlantirishni  va  ko’plab  firmalar  bilan  xamkorlik  uchun  yangi 

qulayliklar yaratadi. Chakana 4 tomonlama rag’batlantirishni rivojlantirish yo’lidagi geografik 

chegaralarni  yengishda  internet  qulay  vositadir.  ”On-layn  ”  tizimdagi  sotuvchilar  o’z 

xaridorlariga maxsulotni taklif qilib, “on-layn” tiziimdagi boshqa maxsulotlarga ega bo’lishi 

mumkinligini ta’kidlaydilar.  

Ko’plab  firmalar  gurux  texnologiyasini  sotuvchilariga  ishlatishga  ruxsat  berib  o’zlarining 

ishlab chiqqan usullarini taklif qilishmoqda. 

 Masalan,  Autonomy.  com  internet  savdo  uchun  elektr  qo’shimchalar  ishlab  chiqadi,  “Be- 

free”  o’z  mijozlariga  dastur  ta’minotini  elektron  tarmoqdagi  sotuvchilarga 

---

qo’shmakorxonatuzishga  yordam  berishni  taklif  qiladi.  Ko’rinib  turibdiki,  “virtual  ”  4 

tomonlama raqobatlantirsh elektron savdolarda ko’pchilik qabul qilgan amaliyotga aylanadi.  

 Iste’molchilar uchun elektron savdo- sotiq amaliyotda : Waldo sinovi.  

 Waldo –bu Anderson Consulting firmasi tomonidan 1996 yilda chiqarilgan, Bruce Krulwich 

tomonidan 1997 yilda to’ldirilgan kompyuter dasturi. ”Lifestyle finder” da yozilganidek, u o’z 

xaridorlari  ular  xaqida  ma’lumot  yig’ib,  masalan  unga  nima  yoqadi-yu,  nima  yoqmaydi, 

iste’molchining  umumiy  “ko’rinishini  ”tuzib  u  bilan  ishlaydi.  Bu  ma’lumotlar  quyidagi 

xollarda ishlatiladi, masalan unga biror musiqani taklif qilishda yoki biror veb – saytni ko’rib 

chiqishni taklif qilganda. 

Iste’molchi  “portretini  ”  yaratish  keng  qo’llanilmoqda,  qiziqishlar  va  fe’l-  atvor  modem 

iste’molchining “portretini ” yaratish imkonini beradi. Bunday ishlab chiqarilgan portretlar 

ko’p xollarda aynan iste’molchining shaxsiy talabini bajarishda qo’l keladi. 

 Iste’molchi  haqidagi  ma’lumotlar  yig’ish  unga  yoqadigan  vayoqmaydigan  narsalarni 

aniqlash, iste’molchi portretini yaratish, keyinchalik musiqiy albomlar va filmlar yaratishda 

tavsiya bo’lib xizmat qiladi.  

 Waldo ga o’xshagan dasturlar iste’molchilar “portretini ” yaratishda yangi yondoshuvni aniq 

demografik yaxlitlashni qullamoqda.  

Iste’molchi “portreti” demografik ma’lumotlar shu mamalakat axolisi xaqidagi ma’lumotlar 

asosida  tuziladi,  ushbu  xolatda  AQSh  ma’lumotlar  ishlatuvchilar  qiziqishining 

klassifikastiyasini xisobga olib o’zgaradi.Bunday klassifikastiya assoda foydalanuvchi xaqida 

umulashtirilgan xulosa qilish mumkin.Waldo tomonidan ishlatiladigan Prizm sitemasi axolini 

ularning xaridi xaqidagi ma’lumotlar.ularning xayot tarzi va muxim ko’rsatkichlariga qarab 

62 joy guruxlariga bo’ladi. Tizim ro’yxatga olingan, xarid katalogi va boshqa manbalarga 40 

ming kishini taxlil qilishga asoslanadi. Ma’lumotlar bazasi 600 xil ko’rsatkichlarni.jumladan 

xayot  tarzi,  mashg’ulot  turi  xaridlarning  o’ziga  xosligini  o’z  ichiga  oladi.  Masalan,  agar 

odamning  iti  bo’lsa,  u  xar  doim  shampan  vinosi  sotib  oladimi  yoki  kechasi  yangiliklavr 

dasturini  ko’radimi,  shular  xisobga  olinadi.  Xar-bir  guruxda  urf  (moda  )  aniqlanib,  shu 

guruxdagi odamlarning fe’l- atvori qandaylini o’rganiladi.  

Shunday  qilib,  hamma  jamlangan  ma’umotlar  yig’ilgan  dastur  iste’molchi  qaysi 

guruxdagi xaridorlarga ko’proq mos kelishini aniqlaydi.Agar unga biror yagona gurux mos 

kelsa,  unda  shu  gurux  ma’lumotlari boshqa  iste’molchining portretni  yaratishga  ishlatiladi. 

Agar bu iste’molchiga  berilgan ta’riflar bir  guruxdan  ko’prog’iga  mos  kelsa, unda  joyning 

o’ziga xosligi, agar xamma guruxga bir- xil bo’lsa, .iste’molchining portreti tuzilishiga asos 

bo’ladi.  Agar  bunday  guruxlar  ko’p  bo’lsa  dastur  bir  necha  gukruxni  aniqlaydi  yoki 

foydalanuvchi  ko’proq  mos  kelsa,  u  xaqida  qo’shimcha  ma’lumotlarni  foydalanuvchidan 

so’raydi. 

 

5.1. 

Internet-iqtisodiyotda narxni shakllantirilishi. 

Ma’lumki, narx belgilash marketingning muhim tarkibiy qismidir. Internet tarmog‘idagi 

xaridorlarning  yangi sifatli  tovarlar, xizmatlarga bo‘lgan  ehtiyojlarini to‘la-to‘kis qondirish 

zarurligi, ularni ishlab chiqa- rish va sotish hajmlarini ko‘paytirish iqtisodiy jihatdan maqsadga 

muvofiq narx belgilash tizimini qo‘llash ehtiyojini keltirib chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar va 

elektron magazinlarning xodimlari Internet tarmog‘i orqali sotilayotgan tovarlarning umumiy 

hajmida ancha katta salmoqqa ega bo‘lgan murakkab ilmiy mahsulotga asosli narx belgilashi 

g‘oyat  muhimdir.  Bunda  har  xil  dasturiy  mahsulotlar  va  ularga  xizmat  ko‘rsa-  tish 

(aktuallashtirish)  bo‘yicha  xizmatlar  nazarda  tutiladi.  Internet-kompaniyalarning  virtual 

bozorda  nisbatan  uzoq  yoki  qisqa  muddat  ish  olib  borishi  ko‘p  jihatdan  qo‘llanilayotgan 

---

narxlarning qay darajada asoslan- ganligiga bog‘liq. 

Hozirgi  vaqtda  Internet  tarmog‘ida  narx  belgilash  nazariyasi,  meto-  dologiyasi  va 

amaliyotini  rivojlantirish  va  takomillashtirish  kompaniyalarning  marketing  sohasidagi 

faoliyatini  boshqarishning  eng  muhim  unsurlaridan  biri  sifatida  g‘oyat  dolzarb  bo‘lib 

bormoqda. 

Hozirgi  vaqtda  Rossiyada  va  chet  elda  murakkab  ilmiy-texnikaviy  mahsulotga  narx 

belgilash  yuzasidan  qarorlar  qabul  qilish  sohasida  katta  tajriba  to‘plandi.  Internet-bozor 

rivojlanishining  hozirgi  bosqichida  murakkab  ilmiy  va  texnikaviy  mahsulotga  hamda  uni 

aktuallashtirish (yangilash) bo‘yicha xizmatlarga narx belgilash muammolari tovarlar va xiz-

matlar  narxining  darajasini  belgilash,  chegirmalar  va  imtiyozlar  tizimini  ishlab  chiqish, 

narxlarni  o‘zgartirish  uchun  qulay  paytni  rejalashtirish  va  tanlab  olish  bilan  bog‘liq  asosli 

qarorlarni o‘z vaqtida tayyorlash nuqtayi nazaridan ayniqsa muhim bo‘lib bormoqda. Ushbu 

qarorlarning  natijalari  ko‘p  jihatdan  tanlab  olingan  narx  belgilash  usuli  (usullari)  asosida 

hisoblab chiqarilgan bazaviy narx darajasini to‘g‘ri belgilashga bog‘liq bo‘ladi. 

Tovarlar  va  xizmatlarning  bazaviy  narxini  belgilash  uchun  xizmat  qiladigan  mavjud 

uslubiy yechimlar Internet-bozorning hozirgi shart- sharoitlariga to‘la-to‘kis javob bermaydi. 

“Bazaviy” degan atamadan foydalanilishiga sabab shuki, bunday narx quyidagi qarorlarni 

qabul qilish uchun biron-bir asosni, boshlan- g‘ich nuqtani mumkin qadar aniq belgilash uchun 

mo‘ljallangan: 

• 

preyskurant narxlarni shakllantirish; 

• 

chegirmalar va imtiyozlar tizimini ishlab chiqish; 

• 

narxlarni darajalash; 

• 

firma assortimentining bir qismi bo‘lgan tovarlarga narx belgilash. 

Murakkab ilmiy-texnikaviy mahsulotga narx belgilashning bizga 

adabiyotdan ma’lum bo‘lgan usullarining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat: 

• 

tovarlar  va  xizmatlarning  bazaviy  narxlarini  belgilash  muammosini  kompleks  hal 

qilishni ta’minlaydigan masalalar puxta ishlab chiqilmaganligi; 

• 

iste’molchilar  oladigan  tovarlar  va  xizmatlarning  sifatiga  asoslanib  narx  belgilash 

usullarining yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi; 

• 

ishlab  chiqaruvchi  firmalarning  tovarlar  va  xizmatlarni  ilgari  surish  hamda 

taqsimlashga qaratilgan kuch-g‘ayratlarini miqdor jihatdan baholash usullarining yo‘qligi. 

Tovarlar va xizmatlarga narx belgilash sohasida boshqaruv qarorlarini asoslash va qabul 

qilish bilan bog‘liq masalalarni kompleks hal qilish zarur. 

Tovarlar  va  xizmatlar  narxini  belgilashni  boshqarish  amaliyotida  mamlakat 

mutaxassislari tomonidan foydalanilayotgan narx belgilash usullari orasida quyidagilar ajralib 

turadi: 

• 

bozorning maqsad segmentida to‘lovga qobiliyatli talabni belgilash asosida; 

• 

“tannarx plyus foyda” usuli; 

• 

funksional  vazifasi  va  murakkabligi  jihatidan  o‘xshash  bo‘lgan  tovarlar  va 

xizmatlarning bozordagi narxlari darajasi bilan mos keluvchi narxni belgilash. 

To‘lovga qobiliyatli talab asosida narx belgilash ancha keng tarqalgan usuldir. Garchi bu 

usul bo‘lajak foydalanuvchilarning (masalan, dasturiy mahsulotlardan foydalanuvchilarning) 

manfaatlari va ehtiyojlarini hisobga olsa-da, biroq ko‘pincha tovar yoki xizmatning sifatiga 

mos  kelmaydigan narx  belgilanishiga  olib  keladi. Bu  hol  tovar  yoki  xizmatdan  foydalanish 

bosqichida aniqlanadi va narx asossiz ravishda ancha oshirib yuborilgan taqdirda firmaning 

obro‘siga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Bunday  hollarda  ushbu  elektron  magazinning  an’anaviy 

mijozlari  xuddi  shunday  tovarlar  yoki  xizmatlarni  taklif  qiladigan  raqiblar  tomoniga  o‘tib 

---

ketadi. Bordiyu, mahsulot narxi pasaytirib yuborilgan bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi foydaning bir 

qismini ololmay qoladi. 

“Tannarx plyus foyda” usuli boshlang‘ich axborotning to‘liqligi jihatidan qolgan barcha 

narx  belgilash  usullariga  qaraganda  ancha  qulaydir.  Undan  foydalanganda  tannarxga 

mutaxassislar  mehnatiga  haq  to‘lash  xarajatlari,  qo‘shimcha  xarajatlar,  amortizatsiya 

ajratmalari  va  shu  kabilar  qo‘shiladi.  Tannarxdan  narxga  o‘tish  chog‘ida  belgilangan 

rentabellik  darajasi  qabul  qilinadi  va  soliqlar  darajasi  hisobga  olinadi.  Bu  usulning  asosiy 

kamchiligi shuki, unda talab va raqobat omillari hisobga olinmaydi. 

Internet-bozorda  vujudga  kelgan  narxlar  darajasi  asosida  narx  belgilash  usuli  raqobat 

vaziyatini  aks  ettiradi  hamda  tovarning  sifati  kabi  muhim  omil  to‘g‘ri  hisobga  olinsa, 

korxonaning maqsadlariga mos bo‘l- gan aniq narx darajasiga ega bo‘lish imkonini beradi. 

Ko‘pgina  murakkab  ilmiy-texnikaviy  mahsulot  ishlab  chiqaruvchilar  raqiblariga  qarab,  o‘z 

mahsulotlarini o‘xshash mahsulotlarga taqqoslagan holda narx belgilaydilar. Bunday hollarda 

mahsulot  sifatining  umumlashtirilgan  qiyosiy  narxini  belgilashning  ilmiy  asoslangan 

usullariga katta amaliy ehtiyoj paydo bo‘ladi. 

Narx belgilash xususidagi, shu jumladan, Internet tarmog‘ida ham boshqaruv qarorlarini 

texnikaviy-iqtisodiy jihatdan asoslash, qabul qilish va amalga oshirishning hozirgi amaliyoti 

bir qator jiddiy kamchiliklarga ega. Masalan: 

1. 

Tovar  va  xizmatlar  bahosini  belgilash  uchun  boshlang‘ich  ma’lumotlar  sifatida 

ko‘pincha to‘liq bo‘lmagan va ishonchli bo‘lmagan axborotdan foydalaniladi. 

2. 

Ko‘pchilik hollarda narxlar boshqaruv qarorlarini asoslashning zamonaviy iqtisodiy-

matematik apparatidan foydalanmagan holda intuitsiya asosida belgilanadi. 

3. 

Ko‘pincha mahsulot narxini belgilash jarayoni bozordagi real vaziyatdan orqada qoladi 

va shu tariqa firmaning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Narxlarga doir qarorlar yo kechikib 

qabul qilinadi, yoki ularni tayyorlash chog‘ida boshqaruv apparatiga qarorlarning loyihalarini 

ye- tarli darajada chuqur asoslash uchun vaqt yetishmaydi. Bu esa ularning sifatiga salbiy ta’sir 

ko‘rsatadi.  Mahsulot  va  xizmat  narxini  belgilash  ja-  rayonining  tezlashuvi  ko‘p  jihatdan 

buning  uchun  foydalaniladigan,  qarorlarni  operativ  tayyorlash  va  qabul  qilish  talabiga  mos 

bo‘lishi kerak bo‘lgan uslubiy bazaga bog‘liq bo‘ladi. 

4. 

Narxlar marketingning boshqa unsurlaridan (“Marketing Mix” deb atalgan): ilgarilatish 

va taqsimlashdan ajralgan holda ko‘rib chiqiladi. 

5. 

Hozirgi sharoitda sifat mahsulotning Internet-bozordagi muvaffa- qiyatini to‘la-to‘kis 

ta’minlaydigan omil bo‘lib, u iqtisodiy jihatdan to‘g‘ri narx belgilash imkoniga ega bo‘lish 

vositasidir. Ko‘pgina ishlab chiqaruvchilar va Internet-vositachilar bozorda vujudga kelgan 

vaziyat-  da  o‘z  tovarlariga  narx  belgilash  chog‘ida  xaridorlarning  fikrini  va  mahsulotning 

sifatini  to‘la-to‘kis  hisobga  olish  juda  muhimligini  e’tirof  eta-  dilar.  Lekin  bu  ular  uchun 

ko‘pincha  yechilishi  qiyin  bo‘lgan  vazifadir.  Chunki  tovarlar  va  xizmatlarning  iste’mol 

xossalari darajasini baholash mezonlari va usullari ishlab chiqilmagan. 

Narx belgilash tizimini boshqarishning hozir amal qilib turgan ama- liyotiga xos bo‘lgan 

yuqoridagi  kamchiliklar  tovar  yoki  xizmatning  ba-  zaviy  narx  darajasini  rejalashtirish 

usullarini takomillashtirishni, zarur ma’lumotlarni to‘plashni tashkil etishni, eng muhim narx 

hosil qiluvchi omillarni tahlil qilishni zarur qilib qo‘yadi. 

Tovar,  xizmatning  narxiga  ta’sir  ko‘rsatadigan  asosiy  omillarning  hamda  shu  omillar 

asosida  qabul  qilinadigan  narxni  shakllantirish  haqi-  dagi  zarur  amaliy  qarorlarning 

umumlashgan xarakteristikasi 5.11 -j ad- valda ko‘rsatilgan. 

5.13- 

jadvalda  keltirilgan  axborot  mahsulot  va  xizmatlarga  narx  bel-  gilash 

vaqtida paydo bo‘ladigan boshqaruv muammolarining tuzilishini ko‘rsatadi. 

---

5.11-jadval 

Tovar va xizmatlar narxlari darajasini aniqlab beruvchi omillar 

 

Narxlarni aniqlab 

beruvchi omillar va 

uni tasdiqlanishi 

uchun zarur 

bo‘lgan qarorlar 

Sharhlar 

Xulosa va takliflar 

1. 

Iste’molchilarning 

tovar 

va 

xizmatlardan 

foydalanishdan 

olgan 

iqtisodiy 

samarasi 

Mazkur  omilni  baholash 

iste’-  molchilar  tomonidan 

tovarni 

ish- 

latish 

samarasiga asoslangan narx 

shakllantirish 

usullarini 

qo‘llash- da zarurdir. 

Samaraning  miqdorini 

aniqlash 

usulini 

takomillashti-  rish  va 

ularni  qo‘llash  soha- 

sini aniqlashtirish zarur 

2. Tovar, xizmat va 

ular  bilan  bog‘liq 

bo‘l-  gan  xizmatlar 

sifatini baholash 

Eng 

muhim 

narx 

shakllantiruv- 

chi 

omillardan biri hisoblanadi. 

Tovar  sifatining  kompleks 

ko‘r-  satkichiga  erishish 

uslublariga  katta  amaliy 

talab seziladi. 

Tovar,  xizmat  sifatini 

ko‘p 

mezonli 

solishtirma  baho-  ga 

erishish 

imkoniyatlarini 

ta’minlovchi  usullarni 

ishlab  chiqish  talab 

etiladi 

3. Korxona 

nisbatan tashqi 

muhit tahlili: talab, 

raqobat, bozor. 

Narx  shakllantirish  uchun 

zarur  bo‘lgan  ma’lumotni 

olish  maq-  sadida  bozorni 

tadqiq qilishni ko‘zda tutadi 

(talab 

hajmini 

prognoz 

qilish,  uning  elastikligi-  ni 

baholash, 

raqobatchilar 

bozor 

siyosatini, 

umumiqtisodiy  vazi-  yatni 

o‘rganish) 

Quyidagi  yo‘nalishlar 

bo‘-  yicha  baholar 

to‘g‘risidagi 

axborotlarni yig‘ish va 

qayta ishlash usullarini 

ishlab chiqish: 

- 

iste’molchilar; 

- 

raqobatchilar; 

- 

o‘z va raqobatchilar 

tovarlarining sifati 

4. Tovar, xizmat 

narx- larining 

yuqori va quyi 

chegaralarini 

aniqlash 

Tovar,  xizmat  bahosining 

quyi  chegarasi  bo‘lib  uni 

ishlab  chiqish  va  tarqatish 

uchun  qilingan  xarajatlar 

hisoblanadi 

Tovar, 

xizmat 

bahosining  yuqori  va 

quyi 

chegaralari 

qiymatlarini  hisoblash 

usullariga 

aniqlik 

kiritish 

5. 

Narx 

to‘g‘risidagi 

axborotni 

xaridorlarga 

yetkazishni  tashkil 

qilish 

Bo‘lajak 

foydalanuvchilaming 

axborotga  ega  bo‘lishlarini 

yax-  shilashga  va  firma 

yaxshi 

obro‘- 

sining 

shakllanishiga 

ko‘makla- 

shadi 

Istemolchilar 

va 

o‘rtada  tu-  ruvchilarga 

baholarni 

tu- 

shuntirishni 

tashkil 

qilish 

bo‘yicha 

tavsiyalarni 

ishlab 

chiqish 

6. Maqsadli bozorni 

aniqlash, 

segmentlash 

Narx 

shakllantirish 

maqsadla- 

rini 

aniq 

belgilash, 

amaliy 

maq- 

sadlari 

bo‘yicha 

yaqin 

bo‘lgan 

Muammo 

yetarli 

darajada  yaxshi  ishlab 

chiqilgan 

---

 

Tovarlar  va  xizmatlarning  bazaviy  narxlarini  belgilash  sohasida  to‘plangan  tajribani, 

mavjud usullarning kuchli tomonlarini, shuningdek, kamchiliklarini e’tiborga olib, tovarlar va 

xizmatlarga  narx  belgilash  chog‘ida  hisobga  olinishi  kerak  bo‘lgan  quyidagi  asosiy 

prinsiplarni taklif qilamiz: 

• 

narx belgilash jarayonining maqsad yo‘nalishi; 

• 

ko‘p variantlilik; 

• 

uzluksizlik; 

• 

operativlik; 

• 

sikllilik; 

• 

ko‘p mezonlilik; 

• 

narx belgilash bosqichlarining ketma-ketligi; 

• 

ilmiylik; 

• 

qonuniylik; 

• 

formallashtirish; 

• 

moslashuvchanlik; 

• 

universallik. 

Narx  belgilash  jarayonining  maqsad  yo‘nalishi  prinsipi  hal  qilish  chog‘ida  narxlar 

hisobga olinishi kerak bo‘lgan muammoni aniq belgi- lashni anglatadi. 

Ko‘p  variantlilik  prinsipi  tavsiya  ruhiga  ega  bo‘lgan  takliflarning  varianti  ko‘pligini 

anglatib,  tovar,  xizmat  narxining  uzil-kesil  variantini  tanlashni  qaror  qabul  qiladigan  shaxs 

ixtiyorida qoldiradi. 

Uzluksizlik  prinsipi  tovarlar,  xizmatlar  narxini  tashqi  muhitdagi  o‘zgarishlarga, 

korxonaning  faoliyat  ko‘rsatish  maqsadlariga,  uning  faoliyat  sharoitlariga,  tovar  hayotiy 

 

o‘xshashlarini 

tanlash 

imkoni- yatini beradi 

 

7. 

Narx 

shakllantirish-  ning 

maqsadi 

(maq- 

sadlari) 

Sotuvga, foydaga va hozirgi 

ah-  volga  asoslangan  uch 

asosiy  gu-  ruh  maqsadlari 

mavjud 

Maqsadlar 

korxona 

tomonidan 

mustaqil 

o‘rnatiladi. 

Narx 

shakllantirish 

bo‘yi- 

cha  barcha  qarorlar 

ular-  ga  mos  holda 

qabul qili- nadi. 

8. 

Narx 

shakllantirish-  ning 

umumiy siyosa- tini 

aniqlash 

Quyidagi qarorlarni yagona 

ti- 

zimga 

keltirish 

- 

narxlarning 

o‘zgarish 

chastotasi  va  tamo-  yillari, 

raqobatchilar 

xatti-hara- 

katlariga  javob  qaytarish 

siyo- sati 

Mazkur 

muammo 

bo‘yi-  cha  qaror  qabul 

qilish na- zariyasiga va 

o‘yinlar  na-  zariyasiga 

asoslangan  sa-  marali 

uslubiy 

ishlanmalar 

mavjud 

9. 

Narx 

shakllantirish 

usulini tanlash 

Bozorda  shakllangan  holat 

va  korxona  maqsadlariga 

mos  ra-  vishda  amalga 

oshiriladi 

Qo‘llanilayotgan  narx 

shakllantirish 

usullarini 

maqsadga 

muvofiqlarini  tanlash 

maqsadida  tahlil  qilish 

lozim 

10. 

Firma-ishlab 

chi- 

qaruvchilar 

tomonidan 

tovarlarning  ilgari 

su- 

rilishi 

va 

taqsimlanishi 

strategiyasini 

baholash 

Mazkur  omillarni  hisobga 

olish 

firma 

va 

uning 

raqobatchilari 

imkoniyatlarini 

miqdoriy 

baholash 

imkoniyatlarini 

ta’minlash uchun zarur 

Mazkur 

muammo 

bo‘yi-  cha  ishlanmalar 

adabiyot- larda mavjud 

emas 

11.  Tovar  hayotiy 

sik-  lining  uning 

bahosiga ta’ siri 

Mazkur  omillarni  hisobga 

olish 

tovar 

sifatini 

baholashda zarur 

Tovar hayotiy siklining 

o‘ziga 

xos 

konsepsiyasi  [1]  da 

taklif etilgan 

---

siklining  bosqichlariga  muvofiq  holda  belgilash  va  o‘zgartirish  borasidagi  boshqaruv 

faoliyatini uzluksiz amalga oshirish zarurligini aks ettiradi. 

Operativlik  prinsipi  ishlab  chiqaruvchi  korxonaning  ish  sharoiti  o‘z-  garishiga  qarab 

uning narx belgilash sohasidagi siyosatiga tezlik bilan tegishli tuzatishlar kiritish zarurligini 

nazarda tutadi. 

Sikllilik  prinsipi  narx  belgilash  jarayoni  o‘zining  asosiy  davr  va  bosqichlari  bo‘yicha 

takrorlanib turishida namoyon  bo‘ladi. Har  gal  yangi boshqaruv  maqsadi qo‘yilganida  yoki 

avvalgi  maqsadga  tuzatish  kiri-  tilganida  shunday  hol  yuz  beradi.  Korxona  faoliyatining 

maqsadi o‘zgargan taqdirda, tovar, xizmat narxini belgilash jarayoni o‘zining barcha davrlari 

bo‘yicha takrorlanadi. 

Narx belgilash bosqichlarining ketma-ketligi prinsipi narx belgilash jarayoni bajarilishi 

natijasida  pirovard  maqsadga  -  korxonaning  o‘zi  e’lon  qilgan  maqsadlarga  erishishini 

ta’minlaydigan tovar, xizmat narxining belgilanishiga olib keladigan harakatlarning muayyan 

ketma-ket- ligiga bo‘ysunishi kerakligini anglatadi. 

Ilmiylik prinsipi narx belgilashning iqtisodiy-tashkiliy modelidan foydalanish natijasida 

qo‘lga kiritiladigan qarorlarning ilmiy jihatdan asoslangan bo‘lishini ta’minlashni zarur qilib 

qo‘yadi. Tovarlar, xizmatlar narxini belgilash modelining ushbu prinsipga mosligi unga narx 

belgilash  bilan  bog‘liq  iqtisodiy  va  tashkiliy  qarorlarning  to‘g‘ri  tanlangan  dastlabki 

ma’lumotlardan foydalanishga, yetarli darajada aniq hisob- kitob natijalarini qo‘lga kiritish 

imkonini  beradigan  zamonaviy  mate-  matik  apparatga  hamda  qaror  qabul  qilish  jarayonini 

to‘g‘ri tashkil etish- ga asoslanadigan usullarni kiritish bilan ta’minlanadi. 

Qonuniylik prinsipi tovar, xizmat narxini amaldagi qonunlarga mu- vofiq hamda ularga 

zid bo‘lmagan tarzda belgilashni nazarda tutadi. 

Formallashtirish  prinsipi  uni  joriy  etish  mumkinbo‘lgan  boshqaruv  tartib-taomillari  va 

funksiyalari  uchun  ularni  formallashtirish  va  avto-  matlashtirish  bo‘yicha  (iqtisodiy-

matematik usullar va EHM yordamida tegishli hisob-kitoblarni bajarish bo‘yicha) tavsiyalar 

ishlab chiqilishi kerakligini anglatadi. 

Moslashuvchanlik prinsipi shundan iboratki, tovar, xizmatning ba- zaviy narxini belgilash 

uchun ishlab chiqilgan usullar va ularni bajarish ketma-ketligi qat’iy belgilangan algoritmdan 

iborat  emasligini,  aksincha  ularni  konkret  sharoitlarga  moslashtirish  mumkinligini  nazarda 

tutadi. 

Ko‘p mezonlilik prinsipiga muvofiq maqsadlar va ularga mos me- zonlar ko‘p bo‘lgan 

vazifalar uchun ushbu mezonlar bo‘yicha bir vaqt- ning o‘zida zarur ko‘rsatkichlarni hisoblab 

chiqarish imkoniyati ta’min- langan bo‘lishi kerak. 

Universallik  prinsipi  iqtisodiy-tashkiliy  model  tarkibiga  kiradigan  hamma  usullardan 

alohida-alohida  hamda  narx  belgilashdan  boshqa  maqsadlar  uchun  ham  foydalanish 

mumkinligini nazarda tutadi. Masalan, firmaning tovarlar, xizmatlarni ilgarilatish va tarqatish 

sohasidagi  faoliyatini  baholash  usullari  marketing  faoliyatining  samaradorligini  tahlil  qilish 

chog‘ida, sifatni baholash usuli - uni takomillashtirish yo‘- nalishlarini aniqlash uchun foydali 

bo‘lishi mumkin. 

Yuqorida  bayon  etilgan  prinsiplarga  muvofiq  tovar,  xizmatning  ba-  zaviy  narxini 

belgilashni  boshqarish  jarayonini  amalga  oshirish  korxona  tomonidan  narx  belgilash 

maqsadlariga erishilishini, bozorda vujudga kelgan real vaziyatga mos bo‘lgan tovar, xizmat 

bahosining bazaviy da rajasiga operativ ega bo‘lish hamda korxonaning faoliyat sharoitlarida 

yuz berayotgan o‘zgarishlarga muvofiq bu darajaga keyinchalik tuzatish kiritish imkoniyatini 

ta’minlaydi. 

Virtual tovarlar, xizmatlar narxini belgilash usulini tanlash. Bozorda real vujudga kelgan 

---

vaziyatga  (talab  va  raqobat  xususiyatlariga),  mahsulot  sifatining  ko‘rsatkichlariga,  ishlab 

chiqaruvchi  firmaning  bozorda-  gi  siyosatiga  mos  keladigan  narxni  belgilash  usulini  tanlab 

olish narx belgilash metodologiyasining muhim masalasidir. 

Biron-bir narx belgilash usuli yoki bir necha usul turli sabablarga ko‘ra tanlab olinadi va 

ishlab chiqaruvchi korxonaning narx sohasidagi siyosatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadigan ko‘pdan-

ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Tovarning xususiyati (yangilik darajasi, mahsulotning assorti- 

ment  va  sifat  ko‘rsatkichlari,  tovarning  bir  xilligi  yoki  darajalanganligi,  hayotiy  siklining 

bosqichi);  firma  narx  yordamida  bozorda  erishmoqchi  bo‘layotgan  maqsad;  firmaning 

moliyaviy  va  tarmoq  xususiyati;  bozor  konyunkturasining  holati,  korxonaning  distribyutiv 

imkoniyatlari (sotish tarmog‘ining rivojlanganligi, vositachilar soni) ana shunday omillardir. 

Tovar, xizmat narxini belgilash jarayonida unga ta’sir ko‘rsatadigan eng muhim omillarning 

miqdorini  yetarli  darajada  hisobga  olishga  harakat  qilish  zarur.  Bunda  vaziyatga  qarab 

omillarning  bir  guruhi  asosiy  bo‘la-  di,  qolganlari  (asosiy  bo‘lmaganlari)  esa  sharoit  yoki 

cheklovlar  sifatida  hisobga  olindi.  Narx  belgilash  vaziyatga  qarab  u  yoki  bu  omilga  (xara- 

jatlar,  sifat,  talab,  mahsulotni  qo‘llashdan  olinadigan  samara  va  boshqa-  lar)  bo‘linishi 

munosabati bilan narx belgilashning tegishli muqobil usullari ajratiladi. 

Mavjud  narx  belgilash  usullari  g‘oyat  xilma-xil  bo‘lsa-da,  ularni  quyidagi  asosiy 

guruhlarga birlashtirish mumkin: 

• 

narxlarni chiqimlar asosida belgilash; 

• 

narxlarni talabga qarab belgilash; 

• 

narxlarni raqobatga qarab belgilash. 

Sanab o‘tilgan guruhlarning tavsifi 5.12-jadvalda keltirilgan. 

Unda, konkret usullarning tafsilotlariga berilmasdan, asosiy narx bel- gilash usullarining 

mohiyati ochib berilgan va u yoki bu usulning afzal- liklari va kamchiliklari haqida xulosalar 

chiqarilgan,  Rossiya  bozorining  hozirgi  sharoitida  dasturiy  mahsulotlarga  narx  belgilash 

uchun bu usullarni qo‘llanish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligi ko‘rib chiqildi. 

Tovarlarning  narxlarini  ular  iste’molchilarga  keltiradigan  iqtisodiy  samara  asosida 

belgilash usulidan samarani miqdor jihatidan baholash imkoniyati mavjud bo‘lgan, raqiblar 

tovarlarining  sifat  ko‘rsatkichlari  haqidagi  axborotni  bilish  imkoniyati  esa  kamroq  bo‘lgan 

yoki  funksional  vazifasi  jihatidan  yaqin  turuvchi  tovarlar  bozorining  ko‘rib  chiqilayot-  gan 

segmentida bunday imkoniyat yo‘q bo‘lgan hollarda foydalanish maqsadga muvofiq. 

Tovarning bazaviy narxini belgilashga qaratilgan boshqaruv qarorlarining aksariyat qismi 

ancha murakkabligiga quyidagilar sabab bo‘ladi: 

• 

tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxona faoliyatining eng muhim iqtisodiy va moliyaviy 

ko‘rsatkichlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan yuksak mas’uliyat; 

• 

narx belgilashni boshqarish tizimida hal qilinadigan aksariyat vazifalarning optimallik 

mezonlari ko‘pligi; 

• 

tegishli vakolatga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan narxlar bo‘yicha qarorlar tayyorlash, 

shuningdek, ishlab chiqish va ruxsat berishga mo‘ljallangan vaqtning cheklanganligi; 

• 

narx belgilash bilan bog‘liq boshqaruv qarorlarining oqibatlari inersiya bo‘yicha yuzaga 

chiqishi va shuning natijasida darhol nomatlub tamoyillaming oldini olish mumkinemasligi. 

Tovarlar  narxining  bazaviy  darajasini  belgilashda  asosli  qarorga  kelish  uchun  tegishli 

iqtisodiy-tashkiliy model (ITM) taklif qilinadi. 

ITM  tovarning  bazaviy  narxini  belgilashning  barcha  prinsiplari  va  bosqichlari 

majmuyidan iborat bo‘lib, bu prinsip va bosqichlar narx belgilashni boshqarishning uslubiy va 

axborot ta’minotini belgilaydi. 

Tovarning  bazaviy  narxi  va  uni  belgilash  bilan  bog‘liq  tadbirlar  boshqarish  obyekti 

---

bo‘ladi.  Narxlar  bo‘yicha  qarorlar  qabul  qilish  uchun  javobgar  bo‘lgan,  korxonaning  narx 

belgilashni  axborot  va  tashkiliy  jihatdan  ta’minlash  bo‘linmalari  va  xizmatlari  faoliyatini 

muvofiqlashtiradigan  shaxs  yoki  bir  guruh  shaxslar  tovarning  bazaviy  narxini  boshqarish 

subyekti bo‘ladi. 

Tovarning  bazaviy  narxi,  qoida  tariqasida,  qarorlar  qabul  qiladigan  shaxs  tomonidan 

tanlab olingan narx belgilash usuli bo‘yicha (yoki bir usul ustunlik qilgani holda bir necha 

usullar bo‘yicha) hisob-kitoblarni amalga oshirish natijasida belgilanadi. 

ITM  doirasida  qabul  qilinadigan  qarorlarning  markaziy  obyekti  bozor  talablariga  va 

korxona maqsadlariga juda yaxshi mos keladigan “xarajatlarsifat” nisbatini shakllantirishdan 

iborat.